Koldeweij 2010
“… A Man like Bosch…” (Jos Koldeweij) 2010
[in: Eric De Bruyn/Jos Koldeweij (eds.), Jheronimus Bosch. His Sources. 2nd International Jheronimus Bosch Conference, May 22-25, 2007, Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, The Netherlands. Jheronimus Bosch Art Center, ‘s-Hertogenbosch, 2010, pp. 16-29]
Dit is de schriftelijke weergave van een lezing die door Koldeweij werd gehouden tijdens het driedaagse congres Jheronimus Bosch, His Sources in mei 2007 te ‘s-Hertogenbosch. Het was een avondlezing met als bedoeling het brede publiek een glimp te laten opvangen van het thema van het congres.
Ongetwijfeld werkte Bosch met een overvloed aan visuele bronnen: schetsen, tekeningen, prenten en waarschijnlijk ook een omvangrijke ‘rariteitenverzameling’. Bronnen voor het Bosch-onderzoek zijn, naast zijn schilderijen en tekeningen, archieven (in ‘s-Hertogenbosch en elders), verwante kunstwerken, voorwerpen en teksten uit Bosch’ tijd, de religieuze en cultuurhistorische context, de receptie van het Bosch-oeuvre sinds de vijftiende eeuw en allerlei observaties in verband met zijn werk (ook de - ahistorische - semiotische en psychologische). Sinds de late twintigste eeuw zijn daar ook nog een aantal wetenschappelijke technieken bijgekomen: dendrochronologie, de C14-methode, pigmentstudie, X-stralen en infraroodfotografie. Deze laatste technieken zijn in staat de ondertekening van de schilderijen aan het licht te brengen.
Bosch maakte gebruik van een overvloed aan details om zijn christelijk-moraliserende boodschap (de mensheid is in wezen zondig en zal hiervoor rekenschap moeten afleggen na de dood) over te brengen. Nieuwe bronnen in verband met het Bosch-oeuvre komen slechts met mondjesmaat aan de oppervlakte. Koldeweij verwijst in deze context naar enkele brieven van F.A.J. van Lanschot, een Bossche verzamelaar die in 1893 een boschiaans schilderij aankocht met als onderwerp De bevrijding van de patriarchen uit de hel (een Christus in Limbo dus). Recente winst op dit terrein werd ook geleverd door de Chigi-codex (met daarin werk van Petrus Alamire), twee fragmenten van vroeg-zestiende-eeuwse tekeningen uit de Arenberg-albums, een tekening die geveild werd in New York in 2003, laatmiddeleeuwse insignes en eenvoudige juwelen die te zien waren op de Bosch-tentoonstelling in 2001, en houtskooltekeningen uit Limburgse mergelgroeven. Ook het belang van de Middelnederlandse taal en literatuur voor een beter begrip van het Bosch-oeuvre heeft recent hernieuwde aandacht gekregen.
Een belangrijke bron blijven uiteraard de werken van Bosch zelf. Koldeweij kondigt een project van het Jheronimus Bosch Art Center aan, waarbij alle werken van Bosch en zijn omgeving aan een nauwgezet wetenschappelijk onderzoek zullen onderworpen worden. Hopelijk zullen de schilderijen op deze manier nog een aantal van hun geheimen prijsgeven, niet alleen in verband met de ondertekening, maar ook wat de authenticiteitsproblematiek betreft. Bij wijze van eerste test heeft de Laatste Oordeel-triptiek van het Brugse Groeningemuseum zulk een behandeling reeds ondergaan. Alles wijst erop dat dit drieluik uit het Bosch-atelier stamt. Het meest interessante resultaat van het onderzoek is dat de ondertekening aantoont dat het linkerbinnenluik oorspronkelijk anders geconcipieerd was: een Val van de Opstandige Engelen en de Schepping en Uitdrijving van Adam en Eva in plaats van het aardse paradijs als toegang tot de hemel dat we nu zien.
[explicit 29 januari 2011]
