Silver 2010
“Jheronimus Bosch and the Issue of Origins” (Larry Silver) 2010
[in: Eric De Bruyn en Jos Koldeweij (red.), Jheronimus Bosch. His Sources. 2nd International Jheronimus Bosch Conference. May 22-25, 2007, Jheronimus Bosch Art Center ‘s-Hertogenbosch, the Netherlands. Jheronimus Bosch Art Center, ‘s-Hertogenbosch, 2010, pp. 34-53]
Wat alle onderzoekers het meeste opvalt bij Bosch, is zijn originaliteit, maar zoals Lynn Jacobs en anderen hebben opgemerkt, gebruikt Bosch wel de artistieke vormen van zijn Nederlandse voorgangers, vooral dan de triptiekvorm. Ook de culturele erfenis van de christelijke gedachten en beeldenwereld werd door Bosch overgenomen: het leven van Christus, de levens van de Christus navolgende heiligen (met speciale aandacht voor de heilige kluizenaars) en het Laatste Oordeel vormen de grondvesten van zijn thematiek.
Silver concentreert zich in deze bijdrage vervolgens op het motief van de Val der Opstandige Engelen. De algemeen aanvaarde duiding van dit motief was reeds aanwezig in Augustinus’ De Civitate Dei (Boek XI, hoofdstuk 13) en zou tot in de vijftiende eeuw (onder meer via geïllustreerde handschriften van De Civitate Dei) invloed blijven uitoefenen. Augustinus schrijft (XI: 19, XI: 32) dat de schepping van de engelen voortkwam uit de scheiding van licht en duisternis, nog vóór de wereld ontstond. Deze associatie is ook aanwezig in Bosch’ Tuin der Lusten: op de buitenluiken kijkt God de Vader neer op de wereldbol waarbij donkere wolken en een regenboogachtige glans op de kristallen bol de tegenstelling tussen licht en donker beklemtonen. Zoals Pinson opmerkte, komt het motief van de Val der Opstandige Engelen ook aan bod in het begin van de veertiende-eeuwse Speculum humanae salvationis en een andere belangrijke brontekst voor dit motief is Openbaring 12: 7-9. Op zijn triptieken toont Bosch twee maal expliciet de Val (op de Prado-Hooiwagen en op het Weense Laatste Oordeel). Blijkbaar deelde Bosch de algemeen verspreide interpretatie van dit thema die terugging tot Augustinus en tot de recente teksten en beelden van de Speculum humanae salvationis. Bosch wilde aantonen dat keuze en vrije wil tot de val van Lucifer leidden en vervolgens tot de zondeval van Adam en Eva. De uiteindelijke oorzaak van zowel Lucifers als Adam en Eva’s val was hoogmoed. In de De Civitate Dei (Boek XIV) leert Augustinus dat de zondeval van Adam en Eva de oorzaak is van de verderfelijke vleselijke lusten van de mens. De talrijke seksuele handelingen op het middenpaneel van de Tuin der Lusten wijzen duidelijk op het zondige, wellustige karakter van de daar uitgebeelde mensheid.
Bosch begreep goed dat zowel de Val van de Opstandige Engelen als de Zondeval van Adam en Eva het beginpunt vormen van de menselijke geschiedenis, een geschiedenis met een vooraf vaststaand einde, namelijk het Laatste Oordeel. Bosch’ originaliteit hangt samen met zijn diep bewustzijn van het kwaad in de wereld en van de menselijke zondigheid. Bosch’ eigen kunstenaarschap stoelt op dat pessimisme en op die manier komt zijn originaliteit voort uit afwijking van de traditie: zijn visuele kosmos begint met de Val van de Opstandige Engelen en de Zondeval, en niet met de Annunciatie, de Geboorte of de Aanbidding der Wijzen, thema’s die de triptieken van de Vlaamse Primitieven domineren. Vooruitlopend op het thema van het volgende Bosch-congres in 2012 (Bosch en zijn opdrachtgevers) licht Silver ook enkele elementen uit onder meer de Tuin der Lusten die aantonen dat Bosch zelfs zijn eigen opdrachtgevers, meer bepaald de graven van Nassau, op het oog had bij zijn waarschuwingen tegen de menselijke zondigheid.
[explicit 30 september 2011]
