TRECHTER

1 Trechters bij Bosch en zijn navolgers

Zie over de trechter ook: Dirk Bax, Ontcijfering van Jeroen Bosch, 1948, pp. 137-138 / Dirk Bax, Hieronymus Bosch – his picture-writing deciphered, 1979, pp. 181-182.

Jheronimus Bosch, Verzoekingen van de H. Antonius (Lissabon). Linkerbinnenluik: duivelse bode met omgekeerde trechter op de kop. Middenpaneel: één van drie duivels rond een boek heeft omgekeerde trechter op de kop.

Jheronimus Bosch, Zondvloed-panelen (Rotterdam). In één van de vier tondo’s: duivel met omgekeerde trechter op de kop.

Jheronimus Bosch, Ecce Homo (Frankfurt). Onder het joodse volk een soldaat met een trechterachtige helm op de kop.

Jheronimus Bosch en/of atelier, Laatste Oordeel-drieluik (Brugge). Middenpaneel: boven zondige zielen die molenstenen in beweging brengen, als overkapping een grote omgekeerde trechter.

Jheronimus Bosch (?), De Keisnijding (Madrid). Kwakzalver met omgekeerde trechter op het hoofd.

Navolger van Bosch, Hy soect de bile (Mechelen, particuliere verzameling). Overspelige herbergiersvrouw met omgekeerde trechter op het hoofd. Zie Cat. Mechelen 2003: 56-57 / 62.

Andere voorbeelden zijn legio.

2 Trechter in Vastenavond-context (en andere feestcontexten)

Jheronimus Bosch, Gula-fragment (New Haven). Vormde oorspronkelijk één geheel met het Narrenschip-paneel (Louvre). Een dikke man op een ton draagt een omgekeerde trechter op het hoofd.

Omgeving van Pieter Bruegel, De Strijd tussen Vastenavond en Vasten (XVIc, Boston, Museum of Fine Arts). De dikke man op een ton die de Vastenavond verbeeldt, draagt een omgekeerde trechter op het hoofd. Zie Cat. ’s-Hertogenbosch 1992: 31 (afb. 17).

Navolger van Jheronimus Bosch, Het Concert in het Ei (XVI, paneel, Lille).Stelt een aantal feestvierders voor. Onder hen: een man met een bril die een omgekeerde trechter op het hoofd draagt. Uit de steel van de trechter komt rook.

Jan Steen, De koning drinkt (Driekoningen-feest) (Woburn Abbey, Markies van Tavistock en The Trustees of the Bedford Estates, circa 1668, paneel). Tussen de Driekoningen-vierders bevindt zich een dwaas lachende vrouw met een grote bierkan in de rechterhand en een omgekeerde trechter op het hoofd.

3 Trechter // onbetrouwbaarheid van een persoon

De trigger van de symboliek blijkt steeds te zijn dat een trechter het vocht dat erin gegoten wordt, niet weet vast te houden.

Hans Janssen, “Gebruiksvoorwerpen met een boodschap – Een aspect van de beeldtaal van Jeroen Bosch (1)”, in: Bossche Bladen, jg. 3 (2001), nr. 4, pp. 139-143, meer bepaald p. 140: ‘Zo worden verkwisters, bedriegers, leeghoofden en onmatigen vrijwel altijd gekarakteriseerd door metalen trechters op hun hoofd. Eén van de bekendste voorbeelden is de arts die de “kei” (in werkelijkheid een tulp) verwijdert uit het hoofd van de goedgelovige boer op de Keisnijding in het Prado. Een ander bekend voorbeeld is het vogel-duiveltje met een brief in zijn bek op de Verzoeking van St. Antonius (Lissabon), die als beeldmerk voor het Jeroen Bosch-congres in ’s-Hertogenbosch fungeert. Ook zatlappen zijn vaak voorzien van de trechter.’

Een sAnders Welvaren ed. 1920 (1511)

• 65 (verzen 424-425). Rederijkersspel. De sinnekens beschrijven een liegende vrouw als volgt: Hoortse staen lieghen ghelyc eenen wachtere. / Se slacht den trachtere die gheen nat en houdt. Niet vermeld in Bax 1948.

Groote hel ed. 1996 (1564/65?)

• 19v (verzen 56-58). Rederijkersspel. De secretaris van de Hel (een duivel dus) associeert de gewetenloosheid van zondige geestelijken die clandestiene huwelijken sluiten, met een trechter: Noch wilt verdachvaerden al deese eetende ruijpen / die een conscienci hebben als grove trechters / daer een brout bier teffens souden doer druijpen. Ook vermeld in Bax 1948: 137 / 206. Zie ook Groote hel ed. 1934: 20 (vers 49).

Narcissus ende Echo 1621 (vóór 1552/1621)

• 64r (1^ste spel). Rederijkersspel. Gesprek tussen Narcissi Schoonheyt en Wonderlijck Murmureren (twee sinnekes): [NS:] Ghy zijt rechtveerdich. / [WM:] Ia als een trechtere / die onder uyt loopt.

4 Trechter // onbetrouwbaarheid in liefdeszaken

Spiegel der Minnen ed. 1913 (circa 1500)

• 132 (vers 3713). Rederijkersspel. De sinnekens beschuldigen Katherina van ontrouw met de woorden: Sy is ghestadich / Recht als een trachtere. Ook vermeld in Bax 1948: 137 / 206.

Stijevoort I ed. 1929 (1524)

• 22 (refrein 7, verzen 23-24). Amoureus rederijkersrefrein. Een ongelukkige minnaar zegt tot zijn ontrouwe geliefde: Al maecti my een ghesp van achter / Al sydi gestadich als een trachter. Ook vermeld bij Bax 1948: 137 / 206.

Narcissus ende Echo 1621 (vóór 1552/1621)

• 72v (1^ste spel). Rederijkersspel. Het personage Myns Zelfs Onvry (een onsuccesvolle minnaar) waarschuwt de jonge meisjes in het publiek: Ghy Dochters ziet dat ghy v oock wel wacht, / want liefde en deucht niet daermense koopt, / ghelijck eenen trechtere die onder uyt loopt, / zoo zijn dees Ghezellen.

Leander ende Hero ed. 2002 (1621)

• 113 (Spel 1, verzen 655-658). Rederijkersspel. Het sinneken Ghelijcke Complectie zegt: Daer isser vele die haer voer goede Maecht / willen besteden aen die zulcken Bruyt koopt, / en sy ghelijcken den trefter die onder uyt loopt.

5 Trechter // gula

Tafel van den Kersten Ghelove II ed. 1937 (1404)

• 176 (Winterstuc, hoofdstuk 25, regels 183-187). Theologisch compendium. Over de dochters van Gula: Die eerste hiet crapula sive ebrietas, dat is onghevoelicheit in eten of in drincken, als dat een sijns lijfs ghien mate en wete, mer als in enen trechter doet ghiet, daer sijn lijf ende sinne mede werden verswaert.

6 Trechter in positief-religieuze context

Scheepsma ed. 1995 (1446?)

• 231-232 (regels 32-53). Geestelijk prozatraktaat. De Gentse priorin Alijt Bake vergelijkt zichzelf als mystieke middelares tussen God en haar medezusters met een trechtertje. God is de drank, de medezusters zijn de vaten die te nauw zijn om de drank te ontvangen, en Alijt zelf is het trechtertje, dat zal weggeworpen worden als het versleten is.

[explicit 24 april 2023]