Pinson 1995
“Fall of the Angels and Creation in Bosch’s Eden: Meaning and Iconographical Sources” (Yona Pinson) 1995
[in: Bert Cardon en Maurits Smeyers (red.), Flanders in a European Perspective: Manuscript Illumination around 1400 in Flanders and Abroad. Proceedings of the International Colloquium, Leuven, 7-10 September 1993. Low Countries Series – 5, Corpus of Illuminated Manuscripts – 8, Uitgeverij Peeters, Leuven, 1995, pp. 693-707]
Pinson bespreekt de linker binnenluiken van Bosch’ Hooiwagen-, Weense Laatste Oordeel- en Tuin der Lusten-triptieken. In de Hooiwagen en het Laatste Oordeel vormt de combinatie van de Val der Opstandige Engelen en de geschiedenis van Adam en Eva een zeldzaam iconografisch programma. De Speculum Humanae Salvationis is de enige tekstbron waarin de Val der Engelen wordt voorgesteld als een soort ‘proloog’ tot de Val van Adam en Eva en dient zich dus aan als de belangrijkste inspiratiebron voor Bosch’ linker binnenluiken in Madrid en Wenen. Terwijl echter de Speculum focust op de Verlossing, legt Bosch de nadruk op de corrupte wereld: bij hem eindigt alles met de eeuwige verdoemenis in de hel. Door de twee motieven (Val der Engelen en Val van Adam en Eva) onder elkaar te plaatsen, volgde Bosch één van de illustratie-types uit de Speculum na, waarin de Val der Engelen en de Val van Adam en Eva ook verticaal onder elkaar worden geplaatst.
De scheiding van land en water, zoals weergegeven op de buitenluiken van de Tuin, kan volgens middeleeuwse bronnen verwijzen naar de scheiding van goed en kwaad, meer bepaald naar de scheiding van de goede en de slechte engelen. Op het linker binnenluik schilderde Bosch een combinatie van de Schepping van Eva en de Presentatie van Eva, terwijl eromheen een aantal verwijzingen naar het kwaad voorkomen. Ook hier dus weer een wereld die al van bij het begin corrupt is. In Bosch’ drie hier besproken triptieken is er geen plaats voor hoop. De mensheid vult niet de plaats in van de gevallen engelen, zoals gepland was van Hogerhand. In plaats daarvan wordt de wereld door de schuld van de menselijke dwaasheid en zonde gedomineerd door de duivel, en dat eindigt met de hel.
[explicit 13 juni 2019 – Eric De Bruyn]
