Willemsen 2001
“Playing with Reality. Games and Toys in the Oeuvre of Hieronymus Bosch” (Annemarieke Willemsen) 2001
[in: Jos Koldeweij, Bernard Vermet en Barbera van Kooij (red.), Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work. Museum Boijmans Van Beuningen-Nai Publishers-Ludion, Rotterdam, 2001, pp. 192-199.]
Bosch was de eerste om het thema ‘spelletjes en speelgoed’, dat eerder al in de Nederlanden voorkwam in tekeningen en geïllustreerde handschriften, op grote schaal uit te werken. De speeltuigen die Bosch’ kinderen, volwassenen en duivels hanteren, zijn getrouwe weergaven van de speeltuigen die in zijn tijd in de werkelijkheid voorkwamen.
De speelkaarten, de dobbelstenen en het triktrakspel onderaan het rechterluik van de Tuin der Lusten waren in de kunst en literatuur al eeuwenlang symbolen van de zondigheid. De half houten, half ijzeren schaatsen op hetzelfde luik en op het linkerluik van de Lissabonse Verzoekingen van de H. Antonius (zie de duivelse bode) bestonden echt rond 1500, zoals gebleken is uit opgravingen. Op de achterkant van het Weense Kruisdraging-luik is een kind met een windmolentje en een looprek afgebeeld. Volgens Gibson correspondeert het windmolentje met het kruis op de andere kant van het paneel en is de scène met het kind een prefiguratie van de kruisdraging. Nochtans waren de twee scènes (kind en kruisdraging) nooit tegelijk te zien. Misschien was op het andere (verloren) luik ook een kind met een windmolentje te zien, zodat op de gesloten luiken een ludiek steekspel tussen twee kinderen met windmolentjes te zien was, zoals op een prent van Israhel van Meckenem.
Een windmolentje en een looprek (echter van een ander type) zien we ook op het rechterluik van de Lissabonse Verzoekingen van de H. Antonius. De duivel in dit looprek, die gekleed is als een oude man, wordt dus afgebeeld met drie attributen die typisch zijn voor kinderen: behalve het windmolentje en het looprek ook nog een babyflesje. Op het Brugse Laatste Oordeel-drieluik steekt een windmolentje uit het achterwerk van een voorovergebogen figuur.
Op de buitenluiken van de Lissabonse Verzoekingen kijken drie kinderen naar de kruisdragende Christus. Zij dragen een windmolentje en een ‘kolfstok’. De kinderen verwijzen vermoedelijk naar de menigte die Christus bespot: ook op andere afbeeldingen van de Kruisdraging komen lachende kinderen met speeltuigen voor. Op het Tafelblad met de Zeven Hoofdzonden komt in de Gula-scène in de buurt van een kind een kolfstok en een balletje voor: het kind is blijkbaar meer geïnteresseerd in drinken dan in spelen en wordt dus door Bosch afgebeeld als een kleine gulzigaard. Kolven (of kaatsen) was rond 1500 veruit het populairste spelletje.
Op het Goochelaar-paneel zien we een dopjesspel en een hoepel. Het kind met het windmolentje trekt de aandacht van de toeschouwer naar de pointe van het tafereel: de beurs die gesneden wordt. Ook bij de zestiende-eeuwse navolgers van Bosch komen speelkaarten, triktrakborden, windmolentjes en schaatsen voor, maar meestal worden zij daar minder nauwkeurig afgebeeld dan bij Bosch. Dit zou een sleutel kunnen zijn bij het al dan niet toeschrijven van werken aan Bosch.
In de iconografie van Bosch en in die van illustratoren en prentenmakers uit de Nederlanden werden windmolentjes, looprekken en kolfstokken altijd geassocieerd met kinderen, terwijl speelkaarten verwezen naar losbandige verkwisters. Telkens wanneer het dankzij archeologische opgravingen mogelijk is speeltuigen die Bosch schilderde, te vergelijken met echte exemplaren, blijkt dat Bosch’ weergave van deze artefacten erg nauwkeurig was, ofschoon ze vaak voorkomen in een fantastische context. Bosch was een meester in het spelen met de realiteit.
[explicit]
