Vanden .X. Esels (anoniem) 1558

[Teksteditie: A. Van Elslander (ed.), Het Volksboek Vanden .X. Esels, uitgegeven, ingeleid en toeglicht. Voor de Seven Sinjoren uitgegeven door De Sikkel, Antwerpen, 1946 = Vanden .X. Esels ed. 1946]

[NK 0475 / Debaene p. 247 / Franssen 1990: 86-87 (nr. 64)]

Genre

Een stichtelijk ‘volksboek’ dat zowel proza als rederijkersverzen bevat.

Auteur

Anoniem. Tekstbezorger Van Elslander betoogt dat de auteur de drukker-uitgever Jan van Doesborch is geweest [ed. 1946: XIV-XVII].

Situering / datering

Vanden .X. Esels bleef bewaard in twee zestiende-eeuwse drukken.

• Antwerpen, Weduwe Jacob van Liesvelt, 1558. Drie bekende exemplaren: Brussel, K.B. / Gent, U.B. / verblijfplaats onbekend. Deze druk kwam in 1570 op de Index terecht.
• Antwerpen, Jan van Ghelen de Jonghe, 1580. Twee bekende exemplaren: olim Karel De Wolf, Brugge / Amsterdam, U.B.

Alles wijst erop dat vóór 1558 nog een oudere druk moet bestaan hebben. Volgens Van Elslander werd de oorspronkelijke tekst voltooid in 1530 [ed. 1946: XVII]. Franssen [1990: 86] signaleert een verloren gegane druk: Jan van Doesborch, Utrecht, circa 1531. De auctoor zelf deelt overigens in het begin van het boek zelf mee dat hij zijn tekst uit het Engels vertaalde, maar zulk een Engelse versie is niet bekend.

Inhoud

De volledige titel luidt: Vanden .X. Esels / Sprekende van thienderley manieren van mans / die welcke door haer vertwijfelt leuen weerdich zijn ezels ooren te draghene: Der welcker domheyt met Moralijcke Refereynen ghestraft ende onderwesen wordt / enen yeghelijcken tot stichtinghe ende leeringhe / seer ghenuechelijck om lesen. De tekst heeft dus als bedoeling een tiental mannentypes over de hekel te halen door hun gedrag te vergelijken met dat van een (domme) ezel. Deze types zijn: een herberg- en hoerenloper, een pantoffelheld, bespotte vrijers (venusjankers), koppelaars-bordeelhouders, pooiers, mannen die hun vrouw niet vertrouwen, mannen die andermans geld verteren, vrekken, pochende playboys en koppelaars.

Thematiek

Een stichtelijke aanklacht tegen en satire op dwaas en zondig mannengedrag. Negatieve zelfdefiniëring vanuit burgerlijk perspectief.

Receptie

Stadsliteratuur. Het betreft hier twee Antwerpse drukken die onder meer rederijkersverzen bevatten. De tekst straalt overduidelijk een alomtegenwoordige burgermoraal uit. Verband met Antwerpen.

Profaan / religieus?

In de eerste plaats stichtelijk-religieus, maar bevat ook profane elementen.

Geraadpleegde lectuur

• Debaene 1951: Luc. Debaene, De Nederlandse Volksboeken – Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt ussen 1475 en 1540. Antiquariaat “Merlijn”, Hulst, 1977 (onveranderde herdruk van Antwerpen, 1951), p. 247.
• Franssen 1990: Peter J.A. Franssen, Tussen tekst en publiek – Jan van Doesborch, drukker-uitgever en literator te Antwerpen en Utrecht in de eerste helft van de zestiende eeuw. Rodopi, Amsterdam-Atlanta (Ga.), 1990, pp. 86-87 (nr. 64).

[explicit 28 februari 1996]