Esbatement vander vigelie (Cornelis Everaert) 1526/1527

[Teksteditie: J.W. Muller en L. Scharpé (eds.), Spelen van Cornelis Everaert, vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden met inleiding en aanteekeningen uitgegeven. Boekhandel en Drukkerij voorheen E.J. Brill, Leiden, [1898]-1920, pp. 75-86 = De vigelie ed. 1920]

[Teksteditie: W.N.M. Hüsken (ed.), De Spelen van Cornelis Everaert – Opnieuw uitgegeven, van inleidingen, annotaties en woordverklaringen voorzien. Deel I, Verloren, Hilversum, 2005, pp. 198-218 = De vigelie ed. 2005]

[Hummelen 1 B 5]

Auteur

De Brugse rederijker Cornelis Everaert (ca. 1480-1556). Vergelijk ook bij Maria Hoedeken ed. 1920.

Genre

Volgens de originele titel een ‘esbatement’ (klucht). Deze klucht werd waarschijnlijk gespeeld op Vastenavond [ed. 1920: 566].

Situering / datering

De vigelie (328 verzen in de editie-1920) is één van de 35 toneelteksten die bewaard bleven in een autograaf-verzamelhandschrift (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, sign. Hs. 19.036). Volgens een aantekening in het handschrift werd dit stuk geschreven in 1526. Aangezien Everaert de Paasstijl hanteerde, kan dit ook 1527 (1 januari-Pasen) zijn. Gezien bepaalde dateringen die in het stuk voorkomen, is dit zelfs zeer waarschijnlijk [ed. 2005: 199-200].

Inhoud

Een man heeft een weddenschap (siege) aangegaan voor tien ‘scellynghen grooten’ om ‘te zyne vulmaect’ (zie verzen 274-275). Uit de context blijkt dat dit betekent: geen gemeenschap hebben met zijn vrouw. Hij besluit dus om vroeg te gaan slapen en zijn wellustige vrouw wijs te maken dat hij die avond ‘vlees moet derven’ omdat hij vigelie moet houden (vigelie = de vooravond van een kerkelijke feestdag, waarbij speciale regels van onthouding gelden). Dit valt bij de vrouw niet in goede aarde en uit wraak kleedt zij zich de volgende dag op haar paasbest. Als de knecht (cnape) komt opdagen, legt zij uit dat aangezien het volgens haar man gisteravond vigelie was, het volgens haar vandaag mestdach (feestdag) is en er dus niet mag gewerkt worden. Zij geeft de verbaasde knecht zijn dagloon (een zomerdagloon nog wel, ofschoon het februari is) en een stuk vlees en stuurt hem naar de taveerne om zich te vermaken.

Als de man wakker wordt, dwingt zijn vrouw hem om ‘mestdach te houdene’. Zij heeft immers de avond ervoor zijn wil ingevolgd, en nu moet hij hààr wil volgen. De man klaagt dat hij nu niet alleen het geld van de weddenschap heeft verloren, maar ook nog een volledige zomerdaghuur en een stuk vlees (door de vrouw aan de knecht gegeven). Op het einde van het spel keren de man en de vrouw zich naar het publiek en concluderen zij dat omwille van de huisvrede de man best de wil van zijn vrouw involgt.

Thematiek

De bedoeling van dit korte toneelstukje is ontspanning en lering combineren. De (profane) moraal wordt duidelijk geformuleerd op het einde: Die pays wil houden vulcomme den wille / Van zynen wyfue, jc zout hem raden (verzen 308-309). Dit wordt gezegd door de man. De vrouw zegt een paar verzen verder: Sulc waent zyn wyf beghecken versmaden / Tcomt hem somtyts vp al zwyghende stille (verzen 312-313). De merkwaardige boodschap zou dan luiden: vrouwen moet men altijd hun willetje geven want ze zijn toch niet te misleiden.

Bij nader toezien blijkt dit alles echter ironisch bedoeld te zijn als negatieve zelfdefiniëring. Voor de goede verstaander blijkt dit uit de verzen 318-322. De man zegt hier: De vrauwen huerlieder opinie houden / Onghelycker vaster dan de mans (verzen 318-319). Met andere woorden: vrouwen zijn veel koppiger, houden veel sterker vast aan hun overtuiging dan mannen. De kritiek die hier tussen de regels meeklinkt, wordt onmiddellijk bevestigd door de reactie van de vrouw: bijna had ze haar man tegengesproken, maar ze laat het zo omwille van al het volk dat staat toe te kijken: Jc hadde auerecht gheseyt by uwen payse bycans / Maer jc laet om al dit volc eerbaer (verzen 320-321). Cynische verzen uiteraard, want de reactie van de vrouw bevestigt de min of meer verhulde kritiek van de man in de verzen 318-319 dat vrouwen heel koppig kunnen zijn, dat ze altijd gelijk moeten hebben en (zie de reactie)dat ze altijd wit zeggen als de man zwart zegt en omgekeerd. Het cynische ligt hem echter vooral in het feit dat de vrouw in dit geval de uitspraak van de man niet tegenspreekt, zogenaamd omwille van het volk dat op hun vingers staat te kijken, in werkelijkheid echter omdat ze, wanneer ze deze keer de uitspraak van haar man zou tegenspreken, ze deze uitspraak juist zou bevestigen dóór ze tegen te spreken.

De ironische bedoeling van de in de verzen 308-309 uitgesproken moraal wordt meteen daarna geëxpliciteerd door de man: Wat daer of es, weir leughene of waer / Dat laten wy daer, te deser spacie (verzen 322-323). Waarna man en vrouw afscheid nemen van het publiek. De verzen 322-323 zijn dus de cruciale laatste verzen van het eigenlijke spel en geven de luisteraar/toeschouwer een sterke hint dat de moraal niet letterlijk, maar juist ironisch moet begrepen worden. Als negatieve zelfdefiniëring dus.

Receptie

Stadsliteratuur. Het stuk speelt zich af in de stad (de man is een ambachtsman) en de thematiek die rond huwelijk en de man/vrouw-relatie draait is typisch voor de laatmiddeleeuwse burgermoraal (de man moet thuis de baas zijn). Ook het principe van de negatieve zelfdefiniëring is in dit verband typisch. Verder was Everaert een Brugse stadsrederijker. Verband met Brugge.

Profaan / religieus?

De vigelie is zuiver profaan van aard. De religieuze elementen die er toch in voorkomen (vigelie houden, feestdag vieren), krijgen zelfs een scabreuze dubbele bodem mee.

[explicit 8 augustus 1993 / 11 september 2016]