Een schoone genuechelicke ende seer playsante historie

vanden pastoor te Kalenberghe

(anoniem) XVIa / 1613

[Teksteditie: Hinke van Kampen en Herman Pleij (eds.), De Pastoor van Kalenberg, een laatmiddeleeuwse anekdotenverzameling uitgegeven en van kommentaar voorzien. Populaire Literatuur – nr. 3, Dick Coutinho, Muiderberg, 1981 = Pastoor te Kalenberghe ed. 1981]

[NK 3676 = Engelse versie] [Debaene pp. 96-99]

Auteur

Anoniem.

Genre

Een anekdotenbiografie (in Middelnederlands proza) [ed. 1981: 25].

Situering / datering

Het betreft hier een gedrukte tekst (bewaard in één exemplaar: Göttinge, U.B.) die in 1613 verscheen te Amsterdam bij Albert Bouwmanszen [ed. 1981: 14]. De tekst lijkt terug te gaan tot een historische kern: een aantal bronnen bevestigen het roemruchte optreden van een pastoor uit ‘Kalenberg’ (in de buurt van Wenen) in de 14^de eeuw. Via mondelinge (en wellicht ook schriftelijke) overlevering en epische concentratie komt in de 15^de eeuw in Zuid-Duitsland een gedrukte ‘biografie’ tot stand in Hoogduitse verzen van de hand van Philip Franckfurter (waarschijnlijk met toevoeging van eigen inbreng) [ed. 1981: 21]. Via een Nederduitse tekst (ook in verzen) ligt deze druk ten grondslag aan een Middelnederlandse prozabewerking, uitgegeven door Jan van Doesborch te Antwerpen in het eerste kwart van de 16^de eeuw (geen exemplaar bewaard). Tegelijk publiceerde deze ook een Engelse vertaling (één exemplaar bewaard, echter zonder titelblad en daarom ook zonder datering) [ed. 1981: 14-17]. De uitgave van 1613 is een herdruk van de uitgave van Jan van Doesborch. De tekst ervan vertoont slechts weinig verschillen met de Engelse vertaling, zodat de editie-1613 waarschijnlijk docht bij de Middelnederlandse Doesborch-editie uit het eerste kwart van de 16^de eeuw ligt [ed. 1981: 17].

Inhoud

Rond de figuur van de gewiekste pastoor van Kalenberg werden allerlei anekdoten verzameld waarbij de pastoor steeds een loopje neemt met de boeren van zijn parochie, maar ook met collega’s en zelfs met de geestelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders (bisschop, herto, hertogin,…). Zie voor een meer gedetailleerde samenvatting van de inhoud ed. 1981: 10-12.

Thematiek

Reeds in de eerste alinea van de tekst wordt het thema aangegeven: wie niet sterk is, moet slim zijn [ed. 1981: 28].

Receptie

Rond 1500 kenden de teksten over de pastoor van Kalenberg vooral succes bij burgers, humanisten en ook wel bij de adel (in Duitsland) [ed. 1981: 10]. Zij sluiten volgens de tekstbezorgers duidelijk aan bij de idealen van een burgermoraal zoals die in deze periode gehuldigd worden door koopliede, stadsadel en universitaire geleerden: wijsheid is het middel bij uitstek om anderen naar je hand te zetten, als je je niet in een traditionele machtspositie bevindt. Handigheid, en niet op geweld berustende macht, leidt tot materiële onafhankelijkheid [ed. 1981: 27-28 / 37]. Bovendien betreft het hier een Amsterdamse herdruk van een (verloren gegane) Antwerpse druk. Stadsliteratuur dus. Verband met Antwerpen en Amsterdam.

Profaan / religieus?

Manifest profaan van aard.

Persoonlijke aantekeningen

Deze tekst past perfect in het beeld dat Herman Pleij cum suis van de laatmiddeleeuwse maatschappij pogen te schetsen: op allerlei manieren probeert de burgerij zichzelf te definiëren en een eigen identiteit te zoeken, zich daarbij afzettend tegen (maar tegelijk ook vaak ontlenend aan) de cultuur van de maatschappelijke lagen boven hen. In de inleiding bij de teksteditie wordt overigens ook nog een ander stokpaardje van Pleij ten tonele gevoerd: bekijkt men deze tekst met moderne, op het esthetische gerichte ogen, dan moet men toegeven dat het niet veel zaaks is. Bestudeert men hem echter om meer te weten te komen over de cultuurhistorische context, dan vormt hij een interessante brok informatie.

[explicit 16 oktober 1991 / 16 oktober 1994]