Een spel van sinnen van een coninck genaemt Proetus Abantus

(anoniem) 1589

[Diplomatische teksteditie: W.N.M. Hüsken, B.A.M. Ramakers en F.A.M. Schaars (eds.), Trou Moet Blijcken – Deel 1: Boek A – Bronnenuitgave van de boeken der Haarlemse rederijkerskamer ‘de Pellicanisten’. Uitgeverij Quarto, Assen, 1992, ff. 8r-24v = Coninck Proetus Abantus ed. 1992]

[Hummelen 1 OA 2]

Auteur

Een anonieme rederijker.

Genre

Volgens het oorspronkelijke opschrift een ‘spel van sinnen’. Een vastenavondspel.

Situering / datering

Het betreft hier een toneeltekst (1700 verzen/regels in de editie-1992) die bewaard bleef in Boek A uit het archief van de Haarlemse rederijkerskamer De Pellicanisten. Coninck Proetus Abantus is het tweede spel dat in het handschrift voorkomt. Boek A werd omstreeks 1600 vervaardigd, maar volgens een aantekening op fol. 11v werd het hier besproken spel op 12 februari 1589 te Haarlem opgevoerd door leden van De Pellicanisten. Een tweetal passages in het spel [fol. 9v (vers 194) / fol. 13v (vers 576)] wijzen erop dat hier sprake is van een ‘vastenavondspel’. Dit blijkt te kloppen met de datum van opvoering in 1589.

Inhoud

Nadat in een ‘sprekende proloog’ de korte inhoud en de moraal van het spel werden aangekondigd, begint de ‘spelende proloog’: Werreltsche Mensch verstoot zijn vrouw De Kennisse Gods om met het hoertje Veelderleij Sonden naar het bordeel Werltsche Lust te trekken. Dit bordeel wordt gerund door de waardin Ijdelheijt. Goet Onderwijs, de buurman van Werreltsche Mensch, komt deze laatste echter vermanend toespreken en neemt hem mee naar de opvoering van een zinnenspel over Coninck Proetus en zijn dochters door de broeders van Trou Moet Blijken, in de hoop dat het bekijken van dit spel hem tot betere gedachten zal brengen.

Vervolgens begint het eigenlijke spel. Hertelijck Medelijden en Punitie Nae Recht raden de (Griekse) koning Proetus Abantus aan zijn drie dochters – die zich bezondigen aan hovaardij, nijd en ongehoorzaamheid – streng terecht te wijzen. De koning volgt hun wijze raad op maar de dochters willen van geen terechtwijzingen horen en beledigen zelfs de oppergodin Juno. Daarop verstoot de koning zijn dochters en bij wijze van straf verandert Juno hen in drie koeien.

Hertelijck Medelijden en Punitie Nae Recht weten de koning mild te stemmen en deze laatste laat verkondigen dat wie zijn dochters weer in meisjes kan verandeen, een grote beloning zal krijgen. De ‘meester’ Melampus en zijn assistent Natuerelijcke Wijsheijt beantwoorden de oproep van de koning en veranderen de koeien weer in meisjes door hen hun zondige gedrag te laten inzien. Zij maken daarbij gebruik van drie strikken (‘deuchdlijck ingeven’, ‘hartelijcke bijstant’ en ‘beschut van erch’), van een zweep (‘soete worden’) en van koorden (‘goet betrouwen’) en leiden de koeien naar de ‘fonteijne van kennisse’ waar zij het ‘water der berou met penitencije’ moeten drinken en in vier spiegels moeten kijken (‘ootmoedicheijt’, ‘minne’, ‘vresen’). De drie dochters komen tot inkeer en vragen vergiffenis aan hun vader, waarbij een parallel getrokken wordt tussen koning Proetus en God en de vierde spiegel ‘goods barmherticheijt’ blijkt te heten. Na een lofrefrein, gericht tot de H. Drievuldigheid, beloven de dochters voortaan met vlijt ‘den heer’ te dienen.

In de ‘conclusie’ blijkt dat Werreltsche Mensch de les begrepen heeft: hij zal Veelderleij Sonden laten voor wat zij is en terugkeren naar zijn eigen vrouw, De Kennisse Gods.

Thematiek

De boodschap van dit vastenavondspel is duidelijk stichtelijk van aard. De moraal wordt expliciet verwoord in de ‘sprekende proloog’ [fol. 8v (verzen 70-89)]: de mens mag niet leven als een beest door zich te wentelen in zonden, maar moet zich op tijd bekeren tot de deugd om zo tot de kennis van God te komen.

Receptie

Stadsliteratuur. Het spel werd opgevoerd te Haarlem door een Haarlemse rederijkerskamer en bleef bewaard in de archieven van diezelfde kamer. Verband met Haarlem.

Profaan / religieus?

Stichtelijk-religieus.

[explicit 23 mei 1994]