Der Sotten Schip oft dat Narren schip (Sebastian Brant) 1548

[Facsimile-teksteditie: Loek Geeraedts (ed.), Sebastian Brant – Der Sotten Schip – Antwerpen 1548 – Verzorgd en van een nawoord voorzien. Uitgeverij Merlijn, Middelburg, 1981 = Sotten Schip ed. 1981]

[Debaene p. 261]

Auteur

De auteur van de oorspronkelijke Duitse tekst is Sebastian Brant (Straatsburg 1457-1521). De bewerker van de Middelnederlandse versie bleef anoniem.

Genre

Een gedrukte moraliserende tekst van humanistisch-christelijke inspiratie. Bevat zowel proza als verzen.

Situering / datering

De editio princeps van Das Narrenschiff van Sebastian Brant verscheen te Basel in 1494. De talrijke herdrukken, vertalingen en bewerkingen van dit werk (in het Nederduits, Latijn, Nederlands, Frans en Engels) die vooral rond 1500 verschenen, wijzen op de enorme populariteit ervan. Met recht mag men stellen dat het hier om een laatmiddeleeuwse bestseller gaat. De derde Middelnederlandse bewerking, die gedrukt werd in 1548 te Antwerpen bij Marie Anxt, de weduwe van Jacob van Liesveldt, bevat dezelfde tekst als de twee eerste Middelnederlandse uitgaven (Parijs, 1500 en Antwerpen, 1504). De houtsneden die deze uitgave bevat (de zogenaamde ‘Antwerpse serie’) zijn echter bijna exacte kopieën van de Baselse originelen uit 1494.

Inhoud / thematiek

De tekst bestaat uit 117 hoofdstukken. Het grondmotief is dat een aantal als narren of ‘sotten’ voorgestelde types, die op allegorische wijze de zonden, dwaasheden en afkeurenswaardige gedragingen van de laatmiddeleeuwse mens vertegenwoordigen, inschepen in het ‘narrenschip’, om al zingend en brassend afgevoerd te worden naar Narragonië (in de Middelnederlandse versie: ‘Sotteghem’). De dwaasheid wordt daarbij gelijkgesteld aan zondig gedrag en met Narragonië/Sotteghem wordt dan ook niets minder dan de hel bedoeld. Het gemeenschappelijk kenmerk dat alle zonden en dwaasheden verbindt, is het niet kunnen beheersen van impulsen en driften, het de vrije teugel laten van de ‘natuur’, wat in schrille tegenstelling staat tot de ‘matigheid’ en de ‘zelfbeheersing’ van de wijze. Wie zijn impulsen en driften niet kan intomen, krijgt het etiket ‘zot’, ‘nar’ opgeplakt en dient uit de maatschappij verwijderd te worden (op symbolische wijze).

Hieronder volgt een lijst van de soorten ‘zotten’ die in Der Sotten Schip op de korrel worden genomen.

• Hoofdstuk 1: pseudo-intellectuelen die boeken kopen omdat ze er mooi uitzien, maar ze niet lezen.
• Hoofdstuk 2: onbekwame rechters.
• Hoofdstuk 3: gierigaards en verkwisters.
• Hoofdstuk 4: verwijfde mannen die maar al te graag de grillen van de mode navolgen.
• Hoofdstuk 5: oude mensen die veel praats hebben.
• Hoofdstuk 6: slechte ouders die hun kinderen het slechte voorbeeld geven en te tolerant zijn in de opvoeding.
• Hoofdstuk 7: ruziestokers.
• Hoofdstuk 8: mensen die niet naar goede raad willen luisteren.
• Hoofdstuk 9: mensen met zedeloze kleding en taalgebruik.
• Hoofdstuk 10: mensen die hun vrienden slecht behandelen.
• Hoofdstuk 11: ongelovigen.
• Hoofdstuk 12: mensen die geen vooruitziende blik hebben.
• Hoofdstuk 13: onkuisaards.
• Hoofdstuk 14: verstokte zondaars die op Gods genade hopen.
• Hoofdstuk 15: hoogmoedigen.
• Hoofdstuk 16: gulzigen en dronkaards.
• Hoofdstuk 17: hebzuchtigen.
• Hoofdstuk 18: mensen die twee heren dienen (God en het aardse goed).
• Hoofdstuk 19: loslippigen die te veel praten en nooit luisteren.
• Hoofdstuk 20: mensen die gevonden goederen niet willen weergeven.
• Hoofdstuk 21: zij die anderen terechtwijzen en zelf niet deugen.
• Hoofdstuk 22: zij die niet naar Gods wijsheid willen luisteren.
• Hoofdstuk 23: zij die hun hoop stellen op het aardse goed.
• Hoofdstuk 24: zij die zich te veel zorgen maken.
• Hoofdstuk 25: zij die veel lenen of ontlenen.
• Hoofdstuk 26: zij die bidden om ongepaste dingen te verkrijgen.
• Hoofdstuk 27: zij die nutteloze wetenschap bedrijven (asstrologie).
• Hoofdstuk 28: zij die Gods werken in vraag stellen.
• Hoofdstuk 29: zondaars die anderen hun fouten verwijten.
• Hoofdstuk 30: zij die wereldlijke en geestelijke posten en goederen nastreven.
• Hoofdstuk 31: zij die hun bekering tot het goede steeds uitstellen.
• Hoofdstuk 32: jaloerse echtgenoten.
• Hoofdstuk 33: pooiers die leven van het geld dat hun vrouw met haar lichaam verdient.
• Hoofdstuk 34: zij die veel zien, maar niets onthouden.
• Hoofdstuk 35: opvliegende mensen.
• Hoofdstuk 36: zij die niet oppassen voor de wispelturigheid van het Lot.
• Hoofdstuk 37: mensen die berusten in hun ziekte (ook geestelijke ziekte = zondigheid).
• Hoofdstuk 38: zij die hun bedoelingen verklappen.
• Hoofdstuk 39: zij die niet leren van andermans fouten.
• Hoofdstuk 40: zij die te veel aandacht besteden aan roddel.
• Hoofdstuk 41: zij die anderen op het verkeerde pad brengen.
• Hoofdstuk 42: zij die het aardse verkiezen boven het eeuwige.
• Hoofdstuk 43: zij die zich ongepast gedragen in de kerk.
• Hoofdstuk 44: mensen die uit verwaandheid te veel willen.
• Hoofdstuk 45: mensen die de brede weg naar de hel volgen (Wereld en Vlees).
• Hoofdstuk 46: mensen die aan hun kinderen het slechte voorbeeld geven.
• Hoofdstuk 47: wellustigen.
• Hoofdstuk 48: zij die geheimen aan vrouwen verklappen.
• Hoofdstuk 49: zij die een ongelijk huwelijk aangaan.
• Hoofdstuk 50: nijdigaards.
• Hoofdstuk 51: zij die zich niet aanpassen aan hun omgeving.
• Hoofdstuk 52: kwakzalvers.
• Hoofdstuk 53: onverstandige machthebbers.
• Hoofdstuk 54: fatalisten.
• Hoofdstuk 55: zij die eerst anderen willen verbeteren zonder zichzelf te kennen en te verbeteren.
• Hoofdstuk 56: ondankbaren.
• Hoofdstuk 57: zij die zich bezondigen aan eigenliefde en zelfgenoegzaamheid.
• Hoofdstuk 58: mensen die te veel dansen.
• Hoofdstuk 59: nachtbrakers.
• Hoofdstuk 60: losbandige bedelaars.
• Hoofdstuk 61: allerlei soorten zotten.
• Hoofdstuk 62: astrologen.
• Hoofdstuk 63: wetenschappers die zichzelf vergeten.
• Hoofdstuk 64: koppigaards.
• Hoofdstuk 65: zij die omgaan met zotten.
• Hoofdstuk 66: zij die een put graven voor een ander.
• Hoofdstuk 67: luiaards.
• Hoofdstuk 68: mensen die het gerecht misbruiken.
• Hoofdstuk 69: mensen die onkuise praat verkopen.
• Hoofdstuk 70: oneerbare priesters (uit op seks en voordeel).
• Hoofdstuk 71: zij die zich beroepen op hun voorname afkomst.
• Hoofdstuk 72: zij die ongeoorloofde spelletjes spelen.
• Hoofdstuk 73: pantoffelhelden en onkuisaards.
• Hoofdstuk 74: krijgslieden en advocaten die de boeren uitzuigen.
• Hoofdstuk 75: slechte boden.
• Hoofdstuk 76: gulzigaards.
• Hoofdstuk 77: hovaardige en onbetrouwbare boeren.
• Hoofdstuk 78: hebzuchtigen.
• Hoofdstuk 79: mensen die niet volharden in goede werken.
• Hoofdstuk 80: zij die niet denken aan de dood.
• Hoofdstuk 81: zij die bij voorspoed spotten met God.
• Hoofdstuk 82: blasfemisten.
• Hoofdstuk 83: zij die hun lijden niet aanvaarden als een straf voor hun zonden.
• Hoofdstuk 84: zij die het tijdelijke boven het eeuwige verkiezen.
• Hoofdstuk 85: zij die zich ongepast gedragen in de kerk.
• Hoofdstuk 86: verwende, ondankbare kinderen.
• Hoofdstuk 87: ijdele vrouwen.
• Hoofdstuk 88: woekeraars.
• Hoofdstuk 89: zij die iemand dood wensen om van hem te kunnen erven.
• Hoofdstuk 90: zij die de heilige dagen onteren.
• Hoofdstuk 91: zij die met tegenzin iets wegschenken.
• Hoofdstuk 92: luiaards.
• Hoofdstuk 93: ongelovigen die geen goede werken willen doen.
• Hoofdstuk 94: dwaze pausen en keizers.
• Hoofdstuk 95: vleiers.
• Hoofdstuk 96: roddelaars en lichtgelovigen.
• Hoofdstuk 97: alchemisten en bedrieglijke handelaars.
• Hoofdstuk 98: onchristelijk ‘Antichrist’-gedrag.
• Hoofdstuk 99: geestelijken die de waarheid verzwijgen en wantoestanden niet aanklagen.
• Hoofdstuk 100: slechte raadgevers.
• Hoofdstuk 101: zij die zoals de vijf dwaze maagden belang hechten aan de Wereld en het Vlees.
• Hoofdstuk 102: zij die weelderig en gemakkelijk willen leven.
• Hoofdstuk 103: zij die hun zonden niet willen beteren.
• Hoofdstuk 104: tweedrachtzaaiers.
• Hoofdstuk 105: zij die zich aan tafel onbeschoft gedragen.
• Hoofdstuk 106: zij die maskers dragen en zich vermommen (onder meer met Carnaval).
• Hoofdstuk 107: zij die geen zelfkennis hebben.
• Hoofdstuk 108: het lijden van de goeden wordt later vergolden.
• Hoofdstuk 109: zij die zonder mate en vooruitziendheid leven.
• Hoofdstuk 110: kiezen voor een deugdzaam leven wordt beloond.
• Hoofdstuk 111: zij die te veel belang hechten aan de bedrieglijke weelde en wereldse vreugde.
• Hoofdstuk 112: een aansporing tot deugdzaam leven.
• Hoofdstuk 113: eigenzinnigen die zich niet willen aanpassen aan lokale gewoonten.
• Hoofdstuk 114: zij die Gods wet overtreden.
• Hoofdstuk 115: hoogmoedige, hebzuchtige, luie en verkwistende ambachtslui.
• Hoofdstuk 116: de dwazen gaan naar de hel.
• Hoofdstuk 117: kritikasters die zelf onbekwaam zijn.

Receptie

Zie bij ‘situering/datering’ voor de populariteit van dit werk. Brants Narrenschiff sluit nauw aan bij de vroegburgerlijke en vroeghumanistische maatschappijvisie die rond 1500 vorm begon te krijgen.

Profaan / religieus?

Heel wat profane elementen (in de vorm van sociale kritiek) zijn aanwezig, maar het uiteindelijke denkraam is wel degelijk stichtelijk-religieus.

Geraadpleegde lectuur

• Cat. Basel 1994: [Tentoonstellingcatalogus], Sébastien Brant – 500^e anniversaire de La Nef des Folz – 1494-1994 – Das Narren Schyff – Zum 500jährigen Jubiläum des Buches von Sebastian Brant. Christoph Merian Verlag, Basel, 1994.
• Jaspers 1995: Gerard Jaspers, “Boek van het jaar – Das Narrenschiff (1494) van Sebastian Brandt”, in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1994, De Buitenkant, Amsterdam, 1995, pp. 19-44.

[explicit]