De Spieghel der Menscheliker Behoudenesse (anoniem) circa 1410

[Teksteditie: L.M. Fr. Daniels O.P. (ed.), De Spieghel der Menscheliker Behoudenesse – De Middelnederlandse vertaling van het Speculum humanae salvationis, naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en toegelicht. Studiën en Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf bezorgd door het Ruusbroec-genootschap te Antwerpen – deel IX, Drukkerij-uitgeverij Lannoo, Tielt, 1949 = Spieghel der Menscheliker Behoudenesse ed. 1949]

Auteur

De auteur van de Latijnse brontekst was een Duitse dominicaan [ed. 1949: XXIII-XXVII / XXIX]. De auteur van de Middelnederlandse rijmvertaling was een West-Vlaming [ed. 1949: LIV].

Genre

Een geestelijk, meer bepaald een typologisch compilatietraktaat in rijmvorm.

Situering / datering

Het Speculum humanae salvationis was in de Middeleeuwen één der meest gelezen boeken. Van het Latijnse origineel bleven 205 handschriften bewaard en het werd vertaald in het Duiys (36 handschriften), Frans (7 handschriften), Engels (1 handschrift), Tsjechisch (1 handschrift) en Middelnederlands (2 handschriften). Daarnaast bestonder er nog talloze drukken [ed. 1949: V / XXI]. Het Latijnse origineel ontstond in de veertiende eeuw (vóór 1334) [ed. 1949: XXIII]. Twee Middelnederlandse vertalingen bleven bewaard in handschriftvorm, het ene berijmd, het andere in proza. De rijmversie dateert uit het begin van de vijftiende eeuw (omstreeks 1410) (British Museum, nr. 11575). De codex is jammer genoeg zwaar beschadigd [ed. 1949: XLIX]. De prozaversie (Haarlem, Frans Hals-museum) dateert van 1464 en kwam ongeschonden tot ons. Een aantekening op fol. 179r leert ons dat dit handschrift thuishoorde in een Utrechts kartuizerklooster [ed. 1949: LVIII]. Verder bestaan er nog vier drukken uit de Nederlanden (twee in het Latijn, twee in het Middelnederlands), waarvan de meest verspreide verscheen bij Johan Velden(a)er te Culemborch in 1483 [ed. 1949: XLIX].

Inhoud

Zie voor een inhoudsoverzicht van het Latijnse origineel ed. 1949: XIV-XX. Het geheel bestaat uit 42 hoofdstukken van 100 regels (50 rijmparen). Met de proloog erbij (100 regels) geeft dit in totaal 4300 verzen. Na het laatste hoofdstuk volgen in de meeste handschriften nog drie kapittels, niet-typologisch en elk 208 regels lang, over de Zeven Staties van de Passie, over de Zeven Smarten van Maria en over de Zeven Vreugden van Maria. Zie voor een inhoudsoverzicht van de Middelnederlandse rijmversie ed. 1949: 271-275 (met aldaar ook een duidelijk overzicht van de typologische structuur van de tekst).

Thematiek

Is typologisch-stichtelijk: via tekst en beeld wordt de lezer onderwezen in de kerkelijke heilsleer. In de proloog zegt de auteur zich duidelijk te richten op een onontwikkeld publiek: hij schrijft een boek voor leken, waarbij vooral de afbeeldingen belangrijk zijn. De klerken kunnen de leken helpen, via het (voor)lezen van de begeleidende teksten [ed. 1949: XIII-XIV]. Alles draait daarbij rond typologische symboliek [ed. 1949: XXXVIII], ook wel ‘historisch symbolisme’ genaamd. Het type is een begrip, persoon of periode die een ander begrip, een andere persoon of een andere periode voorafbeeldt. Een verder onderscheid wordt gemaakt tussen het prototype, de voorafbeelding, en het antitype, de vervulling. De typologie die in de middeleeuwse iconografie het meeste belang heeft, is de Concordia Veteris et Novi Testamenti, de overeenkomst tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Zo is de Zondeval het prototype van Christus’ Kruisafneming en het manna in de woestijn een prototype van het Laatste Avondmaal.

Receptie

Het Speculum ontstond in een kloostermilieu, maar was hoogstwaarschijnljjk niet alleen voor kloosterlingen bestemd (vergelijk de proloog). Toch is het opmerkelijk dat vele handschriften uit kloosters afkomstig zijn [ed. 1949: XXIV]. Door de grote verspreiding van de tekst (onder meer in het Middelnederlands) zal hij zeker ook in het vijftiende-eeuwse stadsmilieu bekend zijn geweest (zie ook de bewaarde drukken).

Profaan / religieus?

Stichtelijk-religieus.

Verdere lectuur

Belangrijk is Bert Cardon, Manuscripts of the Speculum Humanae Salvationis in the southern Netherlands (c. 1410-c.1470) – A Contribution to the Study of the 15th Century Book Illumination and of the Function and Meaning of Historical Symbolism. Corpus van Verluchte Handschriften – vol. 9, Low Countries Series – 6, Leuven, 1996 [= Cardon 1996].

[explicit 4 mei 1997]