Eén fundamentele onzekerheid obsedeerde de middeleeuwer: dat zijn stervensuur totaal onverwacht zou kunnen slaan. Een plotselinge dood zonder getuigen en rituelen was waarschijnlijk een teken van Gods toorn en dus van een eeuwige verdoemenis. Op allerlei openbare plekken werden grote beeltenissen aangebracht van de reus Christoffel, een noodheilige die er voor zorgde dat men niet zonder biecht zou sterven. Een dagelijkse blik op zijn beeltenis zou daarvoor voldoende zijn.
In de tweede helft van de vijftiende eeuw bestudeerde men bovendien ijverig boekjes, veelal wiegendrukken, waarin de Ars Moriendi, de kunst van het sterven, beschreven en getoond werd. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 verschenen er zeker 80 van deze handleidingen, vaak in een volkstaal, op de angstige markt.
Sterfkamer uit het Breviarium Grimani Bron: Biblioteca Marciana, Venetië. Wikimedia commens.
Een esthetische apotheose werd bereikt in het Breviarium Grimani, een rond 1500 met vele fijnzinnige bladvullende miniaturen verlucht Vlaams getijdenboek, dat, sinds kardinaal Domenico Grimani het in 1520 kocht, in Venetië verblijft; tegenwoordig in de Biblioteca Marciana. Bij het dodenofficie is een subtiele afbeelding geplaatst, die, met frisse oorspronkelijke kleuren in een medaillon, de sterfkamer van een welgesteld man toont. De meesterlijke miniaturist vertelt nauwkeurig en omstandig wat daar zoal in om gaat.
Een priester met de hostie en de heilige olie is achter acolieten met vurige toortsen over straat gegaan, waarbij zich, naar de toenmalige gewoonte, willekeurige voorbijgangers aansloten. Samen met de buren verdringen ze zich in de deuropening. Doodgaan was een openbaar spektakel!
Onder de klok discussiëren ernstig en gewichtig de doktoren, hun onmacht onder hun lange tabberd verborgen. Links is een klerk al begonnen de erfenis te tellen of te verdelen. Drie vrouwen zitten biddend, huilend en troostend op de voorgrond. De twee knielende acolieten bewaken de kleine ciborie, de pyxis met de heilige hostie, het viaticum, het paspoort voor het paradijs. Als vervolg op de gewoonte uit de Oudheid om doden een muntstuk, een obool, op de tong te leggen als betaling voor de veerman naar het dodenrijk, deed men dat nu met een hostie als viaticum, zodat de weg naar de hemel haast niet kon worden misgelopen.
Voor het bed de voortaan zinloze slofjes van de stervende en hoog naast het bed dus een klok, zoals de hele voorstelling als een medaillon herinnert aan een toenmalige ronde spiegel of aan een klok. Klokken als symbolen van het gestadig naderende laatste uur en een spiegel om zichzelf daarin te zien!
Op een verhoog het bed van de stervende man. De priester is begonnen met het heilig oliesel, waarbij alle zintuigen en ledematen, waarmee gezondigd kan worden, aan de beurt komen; hier de blote voeten, omdat men immers ook met de voeten kan zondigen! Een bedelmonnik toont onderwijl het kruis met de ultieme verlosser en een andere plaatst een brandende kaars in de stervende hand.
Het moment, het allesbeslissende moment, nadert; direct daarna is het onherroepelijk en voor eeuwig ofwel de hel, ofwel via het vagevuur naar de hemel! En op dat laatste ogenblik wordt het lot van de man boven zijn hoofd bepaald in een duel tussen engel en duivel: het duiveltje gooit een zak geld en een flitsend zwaard in de strijd, terwijl het engeltje afwachtend bidt.
Hier loopt het in al die boekjes en afbeeldingen van de Ars Moriendi op uit: ondanks de heilige olie, de hostie, het kruis, de gewijde kaarsen, en ondanks het volle wijwatervat op de grond, beslissen engel en duivel in een finaal duel over het eeuwige lot van de ziel van de man, die zelf uitgeteld passief ligt te zijn. Werd in de vroege middeleeuwen het Laatste Oordeel op het einde der tijden als beslissend moment gezien, rond 1500 blijkt dat Oordeel op de achtergrond gedrongen door het duel in de snikhete overvolle sterfkamer.
Dit overvolle duidt overigens een tweede verschil aan tussen het ideale doodgaan in die tijd van de Kunst van het Sterven en tegenwoordig. Waar vandaag de dag velen hopen dat de dood zal komen als een dief in de nacht, dat men dood zal zijn voor men het in de gaten heeft, en zulks zonder gedoe van religieuze ceremoniën en snikkende mensen en zonder de plicht wijze laatste woorden te bedenken, was het gewenste sterven vijf eeuwen terug dus spectaculair, openbaar en met een hele reeks haast magische handelingen omgeven.
In het Prado in Madrid ligt onder een dikke glasplaat het door velen aan Jheronimus Bosch toegeschreven Tafelblad met de Zeven Hoofdzonden. In de vier hoeken rond die Zeven zijn de quatuor novissima, de vier zogenaamde laatste dingen geschilderd: voorafgaand aan de hel en de hemel, zowel het Laatste Oordeel als een sterfkamer. Deze laatste sluit aan bij de Ars Moriendi. Minder rijk en minder meesterlijk als de miniatuur uit het Breviarium Grimani beperkt dit medaillon zich strikt tot de essentie. Alleen rechts, waar de schilder gewoon een hele wand heeft weggelaten, worden in een zijkamer even twee vrouwen, biddend en troostend, getoond. Maar het gaat om de strijd rond het bed. Zelfs het rechtsonder opgerolde hondje, dat in de ondertekening te zien is, heeft de schilder als misschien te anekdotisch tenslotte weggelaten.
Het Tafelblad met de Zeven Hoofdzonden Bron: Prado, Madrid. Wikimedia commens.
Door kussens gestut en, zoals gebruikelijk, naakt maar wel met een slaapmuts op, ligt een magere man stervend in bed. Er is sprake van een vrome omsingeling, die rechtsboven de nachtspiegel, linksonder, begint. Op een tafeltje daarnaast staat de pyxis met het viaticum. Een franciscaan houdt ietwat onhandig een crucifix vast, waarvan hij enigszins knullig de stervende man de achterkant toont. Rechts van de monnik een notaris of een zoon, maar achter het bed een kerkelijke trits: een non, een acoliet met de heilige olie en een priester, die, terwijl hij hardop de gebeden der stervenden bidt, de zieltogende zieke een kaars met levend licht in de hand drukt.
Op en achter de hoge rugstand van het bed wachten de dood, een duivel en een engel op hun beurt. De dood, een met huid overtrokken geraamte, heft zijn pijl. De duivel loert op zijn laatste kans om deze ziel aan de haak te slaan en de waakzame engel bidt.
De zaak lijkt beslist. Waar de Kerk zoveel vrome symbolen en rituelen in de strijd werpt, lijkt de overmacht te groot en de duivel kansloos! Maar pas op. In het laatste ogenblik kan alles nog kantelen!
In de schaduw van het Witte Huis in Washington hangt in de National Gallery een merkwaardig smal zijluikje van een klein triptiek: een sterfkamer zonder kerkelijke hulptroepen. Hier geen priester of monniken, geen gebeden, biecht, hostie of oliesel, kaarsen of wijwater.
Dood van de vrek Bron: National Gallery, Washington. Wikimedia commens.
Dit door Jheronimus Bosch geschilderd paneeltje staat bekend als De Dood van de Vrek. Het probleem van de smalle langwerpigheid heeft Bosch opgelost door achter een kleine voorgrond een muurtje te plaatsen met daarop twee colonnetten, die elkaar vinden in een spits houten tongewelf. Binnen dit raamwerk staat achter een grote schatkist het doodsbed gedraaid in de diepte.
Op en voor het muurtje liggen een mantel, een hes, een lans, een zwaard, een helm en een harnashandschoen. In combinatie met het zwarte helmkalotje op het hoofd van de vrek wordt door al deze voorwerpen gesuggereerd, dat het hier om een vechtersbaas van een edelman gaat.
Rond de kist met verzegelde contracten, een zilveren bokaal en een zak gouden munten cirkelen duiveltjes. De kist wordt opengehouden door een kostbare dolk. Een oude heer, een huisgenoot, buigt zich voorover. Zijn ene hand stort een geldstuk, zijn andere bidt de rozenkrans als overvloedige bron van aflaten. Misschien hoopt hij zo de weegschaal tussen de liefde voor het aardse slijk en de hoop op de hemel tenminste in evenwicht te houden!
Dezelfde ambiguïteit toont de hoofdscène met het doodsbed.
Een man alleen. Geen priester, geen wenende vrouwen, geen familie en geen begerige kinderen. Gekleed in een witte lijkwade treedt de dood binnen en richt zijn pijl op de borst van de man, die verschrikt tegen een hoog kussen overeind zit. Een bezorgde engel tracht de blik van de man op de verschijning, boven in een vensternis, van een klein stralend kruis te richten. Tevergeefs! Vanonder het rode bedgordijn probeert een walgelijk duiveltje tegelijkertijd de stervende met een grote geldzak te verleiden.
En de uitgeteerde man? Hij twijfelt…. Met het spel van de handen laat Bosch in een mooie compositie zien hoezeer de man in dubio is. De rechterhand dreigt nog automatisch naar het goud te reiken, de linker ziet de schaduw van de dodende pijl. Hier moet de man zelf beslissen!
Lagen in de sterfkamers van het Breviarium Grimani en op het Tafelblad passieve slachtoffers, De Dood van de Vrek illustreert de omslag naar persoonlijke verantwoordelijkheid.
Als gevolg misschien van het doorwerken van de Moderne Devotie, de religieuze beweging die het individuele geweten op voorgrond plaatste, wordt hier een stap gezet naar een nieuwe tijd, naar een ontluikende renaissance met haar humanisme en haar triomf van elke mens zelve!
Ed Hoffman 10-11-10
Ariès Ph., Het beeld van de dood, Amsterdam 2003
Baldass L., Jheronimus Bosch, Wenen 1959
Boase T., De dood in de Middeleeuwen, Bussum 1974
Catalogus, Duivels en Demonen, Het Catharijneconvent, Utrecht 1994
Breviarium Grimani, Utrecht/Antwerpen 1979
Finaldi G. e.a., El Trazo Oculto, Madrid 2006
Schoute R.van, en Verboomen M., Jérôme Bosch, Tournai 2003
Schuder R., Hieronymus Bosch, Berlijn 1991
Spierenburg P., De verbroken betovering, Hilversum 1988
Tonay Ch.de, Hieronymus Bosch, Baden-Baden 1973
Vanclooster D. e.a., Dansen met de dood, Brugge 2008
Waadenoijen J.van, De “geheimtaal” van Jheronimus Bosch, Hilversum 2007
