Refereinen van Anna Bijns (Anna Bijns) XVIA

[Teksteditie: W.L. van Helten (ed.), Refereinen van Anna Bijns, naar de nalatenschap van Mr. A. Bogaers uitgegeven. J.H. Dunk, Rotterdam, 1875 = Bijns ed. 1875]

Genre

Het betreft hier drie bundels met rederijkersrefreinen. De refreinen zijn alle geschreven ‘in het vroede’.

Auteur

De Antwerpse schoolmeesteres en rederijkster Anna Bijns (1493-1575).

Situering / datering

Bijns ed. 1875 is een uitgave van de drie refreinenbundels van Anna Bijns die tijdens haar leven gedrukt werden. Het gaat hierbij om de volgende zestiende-eeuwse drukken [vergelijk ed. 1875: VI-VIII].

• Dit is een scoon ende suverlijc boek (…): Antwerpen, Jacob van Liesvelt, 1528 (uniek exemplaar, eertijds in het bezit van C.P. Serrure te Gent). Van dit boek zijn nog twee latere zestiende-eeuwse drukken bekend: Antwerpen, Willem Vorsterman, 1541 (exemplaar: Amsterdam, Bibliotheek van de Kon. Ned. Acad.) en Antwerpen, Marten Nuyts, 1548 (exemplaar: Den Haag, Kon. Bibl.). In 1529 verschijnt van deze bundel een Latijnse vertaling van de hand van de Gentse humanist Eligius Hoeckaert [Pleij 2007: 370].
• Het Tweede Boeck (…): Antwerpen, Marten Nuyts, 1548 (exemplaar: Den Haag, Kon. Bibl.). Van dit boek is nog een latere zestiende-eeuwse druk bekend: Antwerpen, Jan van Ghelen, 1553 (exemplaar: Den Haag, Kon. Bibl.).
• Een seer scoon ende suyver boeck (…): Antwerpen, Peeter van Keerberghe, 1567 (exemplaar: Den Haag, Kon. Bibl.). Van dit boek zijn nog twee latere drukken bekend: Antwerpen, Hieronymus Verdussen, 1602 (exemplaar: Den Haag, Kon. Bibl.) en Antwerpen, Hieronymus Verdussen, 1611 (exemplaar: Amsterdam, Bibliotheek van de Ned. Kon. Acad.).

Al de refreinen in deze bundels werden geschreven in de eerste helft van de zestiende eeuw.

Inhoud

De eerste bundel bevat 23 vroede refreinen, de tweede bundel 24 vroede refreinen en de derde bundel 69 vroede refreinen. Het betreft hier godsdienstige en (vooral tegen Luther en andere ‘ketters’ gerichte) polemische refreinen.

Thematiek

In deze refreinen houdt Anna Bijns niet op te klagen over het zedelijk en godsdienstig verval van haar tijd. Knuvelder [I 1970: 464] noteerde: ‘Inhoudelijk (naar geest en mentaliteit) vertegenwoordigt zij duidelijk de late middeleeuwen in haar pessimistische visie op het leven, haar beperkt aanvoelen van de natuur, haar afkeer van de mystiek, haar toeleg op een praktische levensethiek’.

Receptie

Manifest stadsliteratuur. Het betreft hier drie Antwerpse drukken met rederijkersgedichten van een Antwerpse dichteres. Verband met Antwerpen.

Profaan / religieus?

De gedrukte refreinen van Anna Bijns zijn geschreven ‘in het vroede’ en duidelijk religieus van aard. Zij bevatten nochtans heel wat (onder meer voor de Bosch-studie interessante) profane beeldspraak.

Persoonlijke aantekeningen

Herman Pleij noemde het werk van Anna Bijns ‘een vergaarbak van typisch middeleeuws erfgoed’ [Bart Besamusca e.a. (red.), Hoort wonder! Opstellen voor W.P. Gerritsen bij zijn emeritaat, Middeleeuwse Studies en Bronnen – deel LXX, Verloren, Hilversum, 2000, p. 123].

Van de eerste hierboven vermelde bundel verscheen in 1987 een facsimile: Lode Roose (ed.), Anna Bijns – Schoon ende suverlijc boecxken inhoudende veel… constige refereinen (1528) – Facsimile naar het Heber-Serrure exemplaar (Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel) – Bezorgd en toegelicht door Lode Roose – Met een nawoord door Marnix Gijsen+ – Deel I: Tekst – Deel II: Commentaar, Acco, Leuven, 1987. In zijn recensie van deze editie in Spektator, jg. 19, nr. 1 (februari 1990), pp. 82-83, noteerde P.J.A. Franssen: ‘De facsimile is een aanwinst, want zoals Roose terecht opmerkt hebben vele generaties onderzoekers zich noodgedwongen gebaseerd op de editie van de refreinenbundel door Bogaers en Van Helten uit 1875, die uiterst kritisch en daardoor onbetrouwbaar is en bovendien zelf ook nauwelijks bereikbaar is’.

Verdere lectuur

• Van den Branden 1911: F. Jos van den Branden, Anna Bijns – Haar leven, hare werken, haar tijd 1493-1575. Drukkerij V. Resseler, Antwerpen, 1911.
• Soens/Jacobs 1910/11: E. Soens en Joz. Jacobs, “Anna Bijns II”, in: Leuvensche Bijdragen, 9 (1910-11), pp. 37-103.
• Knuvelder I 1970: G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde – Deel I. L.C.G. Malmberg, ’s-Hertogenbosch, 1970 (vijfde, geheel herziene druk), pp. 455-465.
• De Waard 1985: Elly de Waard, Anna Bijns – O God wat hooren wij nu al rumoers. Anna Bijns Stichting, Amsterdam, 1985.
• Lampo 1986a: Jan Lampo, “O God wat hooren wij nu al rumoers – Elly de Waard en Anna Bijns”, in: De Nieuwe / Boekenbijlage, 6 maart 1986, pp. 23-24.
• Lampo 1986b: Jan Lampo, “Anna Bijns (1493-1575) – Een portret”, in: De Nieuwe / Boekenbijlage, 6 maart 1986, pp. 25-27.
• Triest 1990: Monika Triest, “Meer zuurs dan zoets – Anna Bijns en de vrouwelijke stem in de literatuur”, in: Ons Erfdeel, jg. 33, nr. 3 (mei-juni 1990), pp. 411-417.
• Franssen 1993: P.J.A. Franssen, “Anna Bijns en Machomets duve” in: Spiegel der Letteren, jg. 35 (1993), nr. 3-4, pp. 313-317.
• Oosterman 1996: Johan Oosterman, “De bakermat van Anna Bijns – Literatuur in Antwerpen omstreeks 1493”, in: Literatuur, jg. 13, nr. 3 (mei-juni 1996), pp. 155-160.
• Oosterman 2000a: J. Oosterman, “Jenneken Verelst en Anna Bijns – Nieuws over handschrift Leiden, UB, BPL 1289 en zijn inhoud”, in: Spiegel der Letteren, jg. 42 (2000), nr. 1, pp. 49-57.
• Pleij 2007: Herman Pleij, Het gevleugelde woord – Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2007, pp. 370-381.
• Pleij 2011: Herman Pleij, Anna Bijns, van Antwerpen. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2011.

[explicit 7 januari 1994 / 9 juni 2016]