Dye historien ende fabulen van Esopus (anoniem) 1485
[Kritische teksteditie: Hans Rijns en Willem van Bentum (eds./vert.), Het leven en de fabels van Esopus – Teksteditie met inleiding, hertaling en commentaar. Middelnederlandse Tekstedities 15, Verloren, Hilversum, 2016 = Esopus ed. 2016]
[CA 28 / Landwehr 27 / Schippers pp. 185-193]
Auteur
Anoniem (misschien de drukker Gheraert Leeu zelf?). De ‘esopische fabels’ die deze druk bevat, worden toegeschreven aan de legendarische fabelverteller Esopus (Aesopus, Aisopos) die zou geleefd hebben in de zesde eeuw vóór Christus, waarschijnlijk als slaaf op het Griekse eiland Samos. Het gaat hier echter grotendeels om historische fictie.
Genre
Een in Middelnederlands proza geschreven fabelverzameling. Onder een ‘fabel’ dienen we te verstaan: ‘Een kort fictief verhaal met een moraal. De handelende personen (…) kunnen sprekende dieren zijn, maar ook natuurfenomenen (zon, maan, sterren, regen of wind), bomen, planten en gebruiksvoorwerpen’ [ed. 2016: 14].
Situering / datering
Het betreft hier een incunabel (vroege druk), uitgegeven door Gheraert Leeu te Antwerpen in 1485 (zoals vermeld op het einde van de originele tekst, zie ed. 2016: 420). Van deze druk zijn twee exemplaren bekend: één (compleet) in het Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag (signatuur 1 B I), het andere (incompleet) in de Universitäts- und Landesbibliothek te Darmstadt (signatuur Inc. III-12). Het eerste exemplaar lag ten grondslag aan de editie-2016, die naast een kritische editie van de tekst ook een hertaling biedt (wat het leven van Esopus betreft, een herziene versie van de hertaling die Willem Kuiper en Rob Resoort in 1990 publiceerden). Een diplomatische transcriptie van de tekst kan overigens online geraadpleegd worden: http://www.dbnl.org/tekst/leeu002hysto2_01/ .
De incunabel van Leeu is een vertaling van de Franse Esope van de augustijner monnik en doctor in de theologie Julien Macho die in 1480 uitgegeven werd te Lyon door Nicolas Phillipi en Marc Reinhardi. Dit was op zijn beurt een vertaling van de Latijns-Duitse Esopus van de Duitse vroeg-humanist Heinrich Steinhöwel (uitgegeven door Johann Zainer te Ulm in 1476/1477). Eén van de herdrukken van Macho’s Franse tekst werd gebruikt door Leeu (waarschijnlijk de – tweede – herdruk uit 1484).
Inhoud
De Antwerpse druk van Leeu valt uiteen in twee delen. In het eerste deel (de hystorien) krijgen we in 28 episodes een levensbeschrijving van de mismaakte en aartslelijke maar zeer wijze en intelligente fabelverteller Esopus. Ofschoon dit gedeelte teruggaat op de Vita Aesopi (een Griekse biografie die geschreven werd in Egypte in de 1ste eeuw), zal het duidelijk zijn dat de anekdoten die hier rond zijn figuur verzameld zijn, weinig aanspraak kunnen maken op historische authenticiteit. Het tweede deel van de druk bestaat uit acht ‘boeken’ die in totaal 155 esopische fabels omvatten, telkens met een begeleidende houtsnede. De eerste vier boeken bevatten esopische fabels uit de Romulus en uit een poëtische bewerking daarvan, de Anonymus Neveleti. Het vijfde boek bevat fabels die de ronde deden buiten deze bundels (Extravagantes), het zesde boek bevat fabels die door Rinuccio da Castiglione uit het Grieks waren vertaald, het zevende boek bevat fabels van Avianus en het achtste boek bevat fabels (eerder anekdote-achtige korte verhalen) van Petrus Alfonsus en Poggio Bracciolini. Zie voor een overzicht van de inhoud ook ed. 2016: 49-56.
In zijn Middelnederlandse druk van 1485 liet Leeu negen anekdotes van Petrus Alfonsus en Poggio die als thema overspel hebben, weg – blijkbaar omwille van hun ‘scabreuze’ inhoud [zie ed. 2016: 408 (noot 124)]. Zes van deze negen anekdotes komen wel voor in de Latijnse Esopus-versie van Leeu (1486). Rijns en Van Bentum geven deze negen verhaaltjes alsnog uit, naar de Latijnse versie van Steinhöwel (1476/77) [ed. 2016: 426-445]. Met dat scabreuze blijkt het overigens nogal mee te vallen.
Thematiek
‘Duidelijk is dat fabels meer zijn dan onderhoudende verhaaltjes. Van oudsher leren zij de mens wat hij moet doen of juist moet laten, maar ook hoe de wereld in elkaar steekt. Dit genre is daarom (…) zeer geschikt als didactisch materiaal’ [ed. 2016: 18]. Dit wordt bevestigd door de originele tekst die in het begin de Esopus reeds aankondigt als een boek int welcke alle die menschen (…) moghen leeren ende verstaen by dese fabulen hem selven wel te regerene, want een yeghelijcke hystorie ende fabule sijn sonderlinghe bewijs ende verstant uut gheeft ende sonderlinghe vrolijcheyt presenteert [ed. 2016: 58, vergelijk ook de proloog bij het eerste boek (ed. 2016: 162)]. Leerzame ontspanning dus, ofwel lichtvoetig gebrachte wijsheid.
Ook in de levensbeschrijving van Esopus waarmee de druk aanvangt, is het moraliserende aspect belangrijk, belangrijker in elk geval dan de historische waarde. De aartslelijke maar zeer intelligente Esopus zet in de 28 episodes een aantal machthebbers en filosofen in hun hemd en de diepere boodschap lijkt vooral te zijn dat men niet op het uiterlijk moet afgaan, maar wel op wat een mens werkelijk in zijn binnenste is. Uiteindelijk loopt het nochtans slecht af met de fabelverteller: hij wordt (uiteraard nog steeds volgens de overlevering) in een afgrond geworpen door priesters van het Delphische orakel van Apollo (die hij bekritiseerd had). Pleij [2007: 540-541] brengt de figuur van Esopus in verband met de zelfverheffing, de drang om zich onafhankelijk op te stellen en de sterk gegroeide eigendunk over de superioriteit van het eigen vernuft van de laatmiddeleeuwse burgerlijke klasse en plaatst hem in de traditie van de slimme, individueel opererende schalk (naast Reynaert de vos, Marcolphus, Heynken de Luyere, Tijl Uilenspiegel, de pastoor van Kalenberg, Broeder Russche, Vergilius en anderen).
Receptie
Stadsliteratuur (het betreft een Antwerpse druk), gericht op een breed publiek, met de bedoeling amusement te koppelen aan onderricht in geloof en goede zeden. Als het in fabel 48 gaat over het kakelen en achterwaarts scharrelen van kippen (wat blijkbaar tussen de regels door in verband wordt gebracht met het overspel van vrouwen), wenst de auteur vaag te blijven en noteert (in hertaling): Daarom willen wij nu over dit onderwerp niet verder spreken en laten wij het in het Latijn staan voor de geleerden, die hun tijd nuttig zullen willen besteden om de verklaring van het boek te bestuderen van de bovengenoemde Esopus [ed. 2016: 226-227 (nr. 48)]. De Middelnederlandse versie was dus blijkbaar onderhevig aan censuur, want niet gericht op de ‘geleerde’ lezer (zie ook het weglaten van negen anekdoten). Dat betekent echter niet dat op fabelverzamelingen als deze door de ‘intellectuelen’ werd neergekeken, want dezelfde verhaaltjes verschenen speciaal voor hen in Latijnse versies. Voor de talrijke laatmiddeleeuwse edities van het leven en de fabels van Esopus in het Latijn en in de volkstalen binnen de Lage Landen, zie Landwehr 1963.
Profaan / religieus?
Overwegend profaan met af en toe lichte religieuze inslag.
Persoonlijke aantekeningen
Gemeten met moderne esthetische normen is deze Esopus een mager beestje. De anekdoten zijn erg simplistisch en meestal weinig boeiend. Dat laat onverlet dat de editie-2016 een bijzonder fraai en vakkundig verzorgde uitgave is en dat de druk van Leeu beslist de nodige literair-historische en cultuurhistorische waarde heeft.
Noterenswaard is het volgende. De Esopus van Leeu bevat een houtsnede waarop de figuur van Esopus in het groot wordt afgebeeld, met daarrond allemaal kleine figuurtjes en voorwerpen die stuk voor stuk verwijzen naar de episoden uit zijn leven. Links bovenaan zien we bijvoorbeeld het naakte achterwerk van een op een bed liggende persoon en de twee billen hebben telkens een oog: voorwaar een Boschiaanse voorstelling die niet zou misstaan bij één van Bosch’ monsters. In dit geval blijkt het echter te gaan om een illustratie bij de zestiende episode uit Esopus’ leven [ed. 2016: 38 / 116, zie ook de ingekleurde afbeelding op de cover]: Esopus vraagt de vrouw van zijn meester, die ligt te rusten, om de honden even weg te houden van de gedekte tafel terwijl hij weg is, waarop de vrouw meedeelt dat dat geen probleem is, want mijn billen hebben ooghen. Nochtans valt de vrouw in slaap en uit wraak schort Esopus haar kleed naar boven zodat zij met ontbloot achterwerk ligt te slapen als de meester en zijn vrienden binnenkomen. Om uitleg gevraagd, zegt Esopus dat hij dit gedaan heeft opdat de ogen op de billen van zijn meesteres beter zouden kunnen zien… Een Bosch-monster met ogen op de billen komt mij niet direct voor de geest, maar men kan zich voorstellen dat de fantasie van Bosch door het zien van merkwaardige, doch eenvoudig te verklaren afbeeldingen zoals deze geïnspireerd werd tot het creëren van al even merkwaardige, in zijn geval echter een stuk intrigerender monsters en duivels (men denke bijvoorbeeld aan het buik-hoofd-monster in de rechterbenedenhoek van het rechterluik van de Antonius-triptiek in Lissabon, waarbij het ‘hoofd’ geen ogen heeft, maar de kap wel). Dicht bij de Esopus-houtsnede staat overigens de Het woud heeft oren-tekening (Berlijn) waarin een bos oren heeft en een veld ogen: net als in de houtsnede is er sprake van twee verrassende beeldvondsten maar telkens – ook weer zoals in de houtsnede – met een heel simpele verklaring (er wordt namelijk een spreekwoord letterlijk uitgebeeld).
Voor het overige is het duidelijk dat het denkraam van Bosch weinig of geen raakpunten vertoont met de vrij simplistische wijsheden die verkondigd worden in fabelverzamelingen als Leeu’s Esopus. Eén van de fabels [ed. 2016: 220 (nr. 44)] maakt nochtans gewag van een grote oorlog tussen de dieren en de vogels, waarbij de vleermuis een verradersrol speelt. Of dit relevant is voor de twee sinds kort aan Bosch toegeschreven tekeningen met strijdende dieren en vogels [zie Koreny 2012: 162-169 (cat. nrs. 3 / 4)] is niet direct aantoonbaar.
In 1937 bracht Benesch in een artikel [ik raadpleegde de herdruk Benesch 1971: 282] de Het woud heeft oren, het veld heeft ogen-tekening van Bosch (Berlijn), met onderaan de boom in het midden een vos en een haan, in verband met twee esopische fabels over een vos en een haan in de Esopus van Steinhöwel (1476/77) [vergelijk Esopus ed. 2016: 276-279 (nr. 83) / 418-421 (nr. 164)]. Baldass [1943: 84] noemde niet alleen dit detail maar ook de Vos en haan-tekening (Rotterdam) ‘eine Szene der Aesopschen Fabeln’. Bax [1948: 279] heeft erop gewezen dat de door Benesch en Baldass gesuggereerde thematische invloed van de esopische fabels op Bosch weinig waarschijnlijk is.
Geraadpleegde literatuur
[explicit 2 augustus 2016]
