Een boecxken van een nieuwe creature (Jan Pelgrim Pullen) XVIB

[Teksteditie: L. Reypens S.J. (ed.), “Pullen’s tractaatje ‘Van een nieuwe creature’”, in: Ons Geestelijk Erf, jg. XVIII (1944), nr. I, pp. 126-213 = Van een nieuwe creature ed. 1944]

Genre

Een mystiek traktaatje.

Auteur

De priester, predikant en biechtvader Jan Pelgrim Pullen die volgens het opschrift van de tekst in ’s-Hertogenbosch verbonden was aan de Sint-Jan. Hij werd circa 1550 geboren in het Noord-Limburgse Venray en overleed te ’s-Hertogenbosch in 1608.

Situering / datering

Het traktaatje, dat in de tweede helft van de zestiende eeuw dient geplaatst, bleef in kopie bewaard in twee handschriften (de autograaf bleef niet bewaard).

Handschrift B: hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, nr. 4920-21, fol. 1r-68v. De taal is hier Brabants.

Handschrift E: hs. Leuven, Theologische Faculteit S.J., nr. 346 K 10, pp. 70-135. Hier is de taal Vlaams.

Rijpens drukte de tekst af naar B, met verwijzingen naar de varianten in E. [ed. 1944: 156-157]

Inhoud / thematiek

Zie voor een uitgebreide samenvatting van de dertien hoofdstukjes ed. 1944: 127-139. De thematiek wordt handig en beknopt weergegeven door de ondertitel van de tekst: Waer-in geleert wort hoe een mensche door oedtmoedicheyt ende saechtmoedicheyt, door veel laten ende lyden etc. sal comen tot een gelycheyt ende onveranderlycheyt in alle dingen ende soo waerachtelijck Godt sal beschouwen ende met Hem vereenicht ende overformt ende eene nieuwe creature in Godt worden sal [ed. 1944: 158]. De tekst staat in de traditie van Ruusbroec en leert, onder invloed van andere mystici zoals Johannes Tauler (XIV) en Claesinne van Nieuwlant (XVI), hoe de mens door Christus na te volgen en zich af te keren van de wereldse ijdelheden op mystieke wijze één kan worden met God.

Receptie

Pelgrim Pullen schreef zijn teksten niet voor een breed publiek, maar wel voor persoonlijk gebruik. Onderhavige tekst is blijkbaar gericht aan één bepaalde priester die behoorde tot Pullens gelijkgezinde kennissenkring [ed. 1944: 127/145/154]

Profaan / religieus?

Manifest religieus.

Persoonlijke aantekeningen

Reypens noteerde in de inleiding bij de tekst: ‘Dit alles belet niet, dat Pullen’s tractaatje Van een nieuwe creature voor ons een diamant blijft van het echtste soort. Wel moeten we betreuren dat het zo ongeslepen bleef. Herhalingen, onduidelijkheden, slordige zinsbouw, met veranderingen van onderwerp en onlogische constructie, gebrek aan compositie en overzichtelijkheid komen er wel in voor; maar de inhoud is van het hoogste en beste dat echte mystiek ons kan geven’ [ed. 1944: 155]. Ons deed Pullens vol herhalingen en wazigheden zittende werkstukje eerder denken aan wat Roger Marijnissen ooit schreef in verband met zijn zoektocht naar laatmiddeleeuwse teksten die de geschilderde wereld van Jeroen Bosch zouden kunnen verhelderen: ‘De lectuur van de drukken die in Bosch’ tijd verschenen, is vooral een vermoeiende bezigheid. Men heeft spoedig zijn bekomst van het zaniken over gulzigheid, wereldse levenswandel, de zeven hoofdzonden en der zielen zaligheid. Het zoveelste vroom tractaatje vermag de aandacht niet meer te wekken’ [Marijnissen 1977: 13]. Probatum est! Ondanks het feit dat er via de stad ’s-Hertogenbosch een duidelijke link is tussen Bosch en Pullen, moeten we helaas vaststellen dat beider wereldvisie mijlenver uit elkaar ligt en dat lezing van dit mystieke traktaatje dus een nuloperatie oplevert wat verbanden met Bosch betreft. In het eerste deel van Knuvelders Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde [1970, p. 472] krijgt Pullen overigens een half regeltje toebedeeld. Hetzelfde is het geval in Nederlandse Literatuur, een geschiedenis [1993, p. 209].

[explicit 26 december 2011]