Den Sack der Consten (anoniem) 1528

[Teksteditie: W.L. Braekman (ed.), Den Sack der Consten – Een Vlaams volksboek, gereproduceerd naar de Antwerpse druk van Jacob van Liesvelt uit 1528. Uitgeverij Marc Van de Wiele, Brugge, 1989 = Sack der Consten ed. 1989]

[Teksteditie: Anoniem (ed.), Den Sack der Consten – Herdrukt naar de Antwerpsche volksuitgave van 1528 met alle daarin voorkomende houtsneden. Kameleon Pers, s.l., 1944 = Sack der Consten ed. 1944]

[NK 1843] [Debaene p. 262] [Jansen-Sieben p. 87]

Auteur

Dit werkje werd waarschijnlijk door de drukker zelf (Jacob van Liesvelt dus) gecompileerd uit verschillende bronnen. Braekman kon in dit verband als bronnen aanwijzen: Hieronymus Brunschwigs Liber de arte distillandi, het door Thomas van der Noot in 1513 in Brussel uitgegeven Dbouck van Wondre en een aantal Middelnederlandse handschriften [ed. 1989: 15].

Genre

Naar de vorm is Den Sack der Consten een volksboek, naar de inhoud is het een zogenaamd ‘secretenboekje’ (onder te brengen bij de artesliteratuur). Het sluit aan bij de oude middeleeuws-Latijnse traditie van de experimenta of secreta die later in handschriftvorm ook meer en meer in de volkstalen voorkwamen. Vanaf het eerste kwart van de zestiende eeuw werden deze teksten ook gedrukt, eerst in Duitsland en de Nederlanden, daarna over gans Europa. In de titels van de handschriften en drukken worden vaak de termen secreet, heimelicheit of consten aangetroffen.

Situering / datering

De oudste bekende editie van dit volksboek dateert van 1528 en werd in Antwerpen gedrukt door Jacob van Liesvelt. Een uniek exemplaar wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam. Het boekje was vanaf de zestiende eeuw zeer populair. In de zuidelijke Nederlanden tot 1621, toen de Antwerpse bisschop Malderus het ongeschikt voor schoolgebruik verklaarde (het stond nochtans niet op de Index van 1570), en in de noordelijke Nederlanden tot in de late achttiende eeuw. Behalve de druk van 1528 (A), zijn er nog tien bewaarde Nederlandse edities bekend en twee waarvan we alleen het bestaan kennen, maar ongetwijfeld moeten er nog meer edities geweest zijn.

• B : Amsterdam, 1530, (?). Exemplaar: Amsterdam, Universiteitsbibliotheek (volgens Braekman onbekend, doch vergelijk Jansen-Sieben p. 87).
• C : Antwerpen, 1537, Willem Vorsterman. Exemplaar: Londen, British Library / Amsterdam, Universiteitsbibliotheek (zie Jansen-Sieben p. 87).
• D : Antwerpen, 1589, Mattheus de Rische. Exemplaar: Brussel, Koninklijke Bibliotheek / Amsterdam, Universiteitsbibliotheek.
• E : Amsterdam, circa 1590, Barent Adriaensz. Exemplaar: Brussel, Koninklijke Bibliotheek.
• F : Antwerpen, 1603 (?). Exemplaaar: Londen, British Library (verloren).
• G : Brussel, 1610, Jan Mommaert. Exemplaar: Gent, Universiteitsbibliotheek.
• H : Antwerpen, 1617, (?). Geen exemplaar bewaard.
• I : Amsterdam, circa 1705, (?). Exemplaar: Verzameling F.G. Waller.
• J : Antwerpen, 1712, Hieronymus Verdussen. Exemplaar: Brussel, Koninklijke Bibliotheek.
• K : Amsterdam, 1715, Jan Nemo. Exemplaar: Verzameling F.G. Waller.
• L : Amsterdam, circa 1735, (?). Exemplaar: Leiden, Universiteitsbibliotheek.

De editie-1989 is een facsimile van A, aangevuld met toevoegingen uit de latere zestiende-eeuwse edities (C, D en E). Van A verschenen in 1941 en 1944 nog twee andere moderne uitgaven. E werd in 1957 herdrukt.

Inhoud / thematiek

Het gaat hier om ‘populariserende wetenschap’. Boekjes als deze waren bedoeld voor een lekenpubliek in die zin dat ze allerlei ‘geheimen’ van vakmensen van de artesliteratuur tot gemeengoed trachtten te maken. Zij vormen een compilatie van medische recepten, technische raadgevingen en wonderlijke, vaak pikante experimenten van allerlei aard (van een manier om mollen te vangen tot een trucje om een vrouw haar kleed te laten opheffen) en bieden zo een merkwaardige mengelmoes van populaire wetenschap en bijgeloof.

Receptie

Stadsliteratuur. Uit de zestiende eeuw zijn van deze tekst Antwerpse en Amsterdamse drukken bekend.

Profaan / religieus?

De inhoud is zonder meer profaan.

[explicit 27 juli 1992]