Teghen die strael der minnen (anoniem) 1480-85
[Teksteditie: R. Pennink (ed.), Twee uit het Latijn vertaalde Middelnederlandse novellen – 1. Pseudo-Petrarca, Teghen die strael der minnen – 2. Petrarca, Hystorie van Griseldis – met Latijnse teksten. Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden – nr. 43, W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1965 = Teghen die strael der minnen ed. 1965]
[CA 1393] [Debaene pp. 270]
Genre
Een in Middelnederlands proza geschreven novelle met moraliserende inhoud en (in het begin en op het einde) stichtelijke duiding. De tekst zelf en de Latijnse bron spreken van een ‘histori’ / ‘historia’ [ed. 1965: 60 (regel 1) / 63].
Auteur
De Latijnse bron wordt toegeschreven aan Petrarca [ed. 1965: 62 (regels 24-25): Hier beghint die histori welke bescrijft Franciscus Petrarcha poeta laureatus in latijn], maar dat is onjuist. De auteur van de Middelnederlandse vertaling bleef anoniem.
Situering / datering
Teghen die strael der minnen is een Middelnederlandse vertaling van de van oorsprong Italiaanse en ten onrechte aan Petrarca toegeschreven Latijnse novelle Historia de Arono et Marina. Het betreft hier een incunabel, zeer waarschijnlijk uitgegeven te Gouda tussen 1480 en 1485 (zonder plaats- of drukkersnaam en zonder jaartal) (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, sign. 170 G 3). Pennink bezorgde een editie van de tekst samen met de Latijnse bron (naar één van de bewaarde handschriften: Londen, British Museum, Ms. Harley 2678).
Inhoud
Aronus, een al wat oudere steenrijke koopman uit Geneven (Genua) krijgt de behoefte om een gezin te stichten nadat hij spelende kinderen en hun trotse ouders heeft gezien. Hij huwt dus met Marina, een beeldschone vijftienjarige maagd, is een jaar gelukkig met haar maar krijgt dan opnieuw zin om handel te gaan drijven overzee. Hij is echter bang dat tijdens zijn afwezigheid zijn jonge vrouw niet zal kunnen weerstaan aan de avances van de jonge minnaars die in de buurt van hun huis rondhangen. Hij heeft dan een gesprek met Marina waarin hij haar de toestemming geeft om overspel te plegen wanneer haar jonge bloed te verhit raakt, zolang het maar in het geheim gebeurt en op voorwaarde dat zij een wijze en geen dwaze minnaar uitkiest. Marina zegt dat zij niet taalt naar een minnaar en de koopman vertrekt op een zeereis.
Een tijd lang leeft Marina alleen, maar dan beginnen toch haar driften op te spelen. Zij laat haar oog vallen op Dagianus, een knappe jonge doctor in de rechten, nodigt hem uit bij haar thuis en legt hem de situatie uit. Dagianus reageert welwillend maar maakt de jonge maagd wijs dat hij een tijd geleden in de stad waar hij studeerde ten onrechte gevangen werd gezet. Hij beloofde toen aan God dat, indien Deze hem zou bevrijden, hij een jaar lang zou vasten op water en brood en geen vrouwen zou bekennen. Hij moet deze belofte nog twee maanden lang waarmaken en vraagt nu aan Marina om deze belofte te helpen aflossen: zij zullen samen dertig dagen vasten en dan kunnen zij over een maand al naar bed gaan met elkaar in plaats van over twee maanden. Marina stemt toe, maar door het vasten wordt zij zwakker en zwakker en zelfs ziekelijk en na een maand is haar lust om overspel te plegen verdwenen. Zij begrijpt nu dat Dagianus haar op deze manier heeft willen weerhouden van het plegen van onkuisheid en zij bedankt hem.
Op het einde interpreteert de auteur dit verhaal geestelijk-allegorisch. De oude koopman is God, Marina is de menselijke ziel of de Kerk en Dagianus is Christus. God is steeds geduldig met de zondige mens en altijd bereid om hem te vergeven. Daarom heeft hij ons Zijn zoon Jezus Christus gestuurd om ons te redden.
Thematiek
Ofschoon de eigenlijke tekst het karakter heeft van een novelle met moraliserende inslag, is het zeer merkwaardig dat de vertaling deze wereldse geschiedenis op een stichtelijk-religieus niveau probeert te tillen. Dit gebeurt niet alleen in de ‘uitleiding’, maar ook reeds in de eerste regels van de inleiding: Hier beghint een nyewe ghenoeghelike histori ende is een remedium teghen die becoringhe des vleysche ende cloeke wisen raet teghen die strael der minnen. Ende want een goetwillich mensche sonder liefte niet wesen en mach so sal een yeghelic hier uut leren die minne Gods aftervolghen die welke tot allen kersten menschen zeer ontsteken ende bernende is [ed. 1965: 60 (regels 1-7)]. Binnen het eigenlijke verhaal is de thematiek een stuk minder religieus getint, zoals blijkt uit de passage op het einde waarin Marina naar aanleiding van het ‘bedrog’ van Dagianus bekent dat eens wijs mans werck was, ende dat hi dit ghedaen hadde op dat si doer abstinencie ende vasten des lichaems soude uut doen ende vergheten die luxuriose liefte ende oncuysheit des lichaems [ed. 1965: 100 (regels 23-27)].
Blijkbaar wordt hier gebruik gemaakt van een wat wij zouden noemen ‘commercieel trucje’: een werelds, erotisch getint verhaal wordt aangewend om de aandacht van het geïntendeerde publiek vast te grijpen en vervolgens als glijmiddel om een stichtelijke boodschap over te brengen. De erotiek wordt overigens wel met fluwelen handschoenen gebracht en houdt zich verre van trivialiteiten, zoals blijkt uit passages als ende als die daghen over sijn so sullen wi vrolic wesen mit malcander ons volcomelic te versaden in ghenoechten ende vroechden [ed. 1965: 96 (regels 19-21)] of ende daer na sullen wi mit groter bliscappen hoechtijt maken ende vrolic sijn [ed. 1965: 100 (regels 12-13)], waarin naar seks slechts verwezen wordt door middel van eufemismen.
Receptie
Volgens Pennink [1965: 21] wijst het introduceren van uit Italië afkomstige wereldlijke Latijnse teksten op humanisme. Ook Pleij [2007: 582] spreekt van ‘neostoïcisme op humanistische basis’. Anderzijds signaleert Pennink [1965: 21/35] dat de religieuze ‘inkleding’ van zulke teksten eerder thuishoort binnen de vijftiende-eeuwse religieuze cultuur in de Nederlanden. Hij suggereert banden met de Moderne Devotie en veronderstelt zelfs dat Teghen die strael der minnen bedoeld was voor ‘nonnetjes’, in elk geval voor vrouwen. Het feit dat in de tekst duidelijk vermeld wordt dat Marina niet meer dan vijftien iaer out is [ed. 1965: 82 (regel 15)] lijkt er op te wijzen dat de tekst onder meer bedoeld was als waarschuwing voor een jeugdig publiek, ook al is het meisje in de Latijnse bron eveneens 15.
Persoonlijke aantekeningen
Met de wereld van Bosch vertoont deze tekst niet onmiddellijk veel directe raakpunten, of het moest dat ‘trucje’ zijn om via een erotisch getint verhaal een stichtelijke boodschap mee te smokkelen: ook Bosch brengt stichtelijke boodschappen door middel van ‘entertainende’ beelden die vaak met erotiek (en geweld: zie de helscènes) te maken hebben. Eén passage helemaal op het einde van de tekst kan wel mooi dienen als onderschrift bij de Christus-figuur bovenaan het middenpaneel van de Hooiwagen-triptiek: Die soen Gods hanghet aenden cruce ende roept ‘o mensche wilstu behouden wesen set of die last der vleyscheliker lieften ende alle dat tijtlijke goet, hebbe lief dat overste goet dat niet en mach vergaen noch verminderen mer altoes vermeerderen doer die gracie Goods die ghebenedijt is inder ewicheit’ [ed. 1965: 108 (regels 5-10)]. Dat Bosch’ thematiek talrijke verwantschappen vertoont met de stichtelijke literatuur van zijn tijd, hoeft hopelijk geen betoog meer.
Geraadpleegde literatuur
[explicit 16 augustus 2016]
