De Bruyn 2022c
“Hieronymus Bosch’s Lisbon Temptations of Saint Anthony Triptych and Its Written Sources” (Eric De Bruyn) 2022
[in: Bernadett Tóth en Ágota Varga (red.), Between Hell and Paradise – The Enigmatic World of Hieronymus Bosch. Tentoonstellingscatalogus (Boedapest, Museum of Fine Arts, 8 april – 17 juli 2022), Museum of Fine Arts, Boedapest, 2022, pp. 58-75]
Een groot deel van de iconografie van Bosch’ Sint-Antonius-drieluik (Lissabon) kan verhelderd worden aan de hand van een aantal geschreven bronnen die het leven van de heilige kluizenaar beschrijven en soms episodes aan de legende toevoegen. Nadat een kort overzicht werd gegeven van deze bronnen, die allemaal bereikbaar waren voor Bosch en zijn tijdgenoten, bespreekt deze catalogusbijdrage de vier scènes op de binnenpanelen waarin Antonius voorkomt. Deze scènes werden duidelijk beïnvloed door contemporaine teksten over Antonius, meer bepaald door Middelnederlandse teksten zoals de Gulden legende (Passionael, voor het eerst gedrukt in 1478) en Dat vader boeck (voor het eerst gedrukt in 1490). De binnenpanelen bevatten ook nog zo’n 21 ‘secundaire scènes’. Ook deze kunnen grotendeels in verband gebracht worden met bepaalde passages in de geschreven bronnen. Deze secundaire scènes moeten blijkbaar begrepen worden als door de duivels gecreëerde illusies met de bedoeling, niet om Antonius fysiek te kwellen (zoals gebeurt in de vier hoofdscènes met de figuur van de heilige), maar om hem mentaal te kwellen door blasfemische en denigrerende parodieën op te voeren die spotten met zaken, personen of ideeën die Antonius dierbaar waren. De hier besproken bijdrage geeft daarvan vijf voorbeelden.
Verder wordt betoogd dat Bosch ook beïnvloed werd door de Malleus Maleficarum (1487), toen de hij de Lissabonse triptiek schilderde. Twee voorbeelden van deze invloed worden hier gegeven: het tafereel met een heks en een duivel die een in de lucht hangende vis berijden (rechterbinnenluik), en de vroedvrouw-heks op een grote rat die een parodie vormt op Maria die een ezel berijdt tijdens de Vlucht naar Egypte (middenpaneel). Ten slotte worden ook nog enkele alinea’s besteed aan de goede kopie van het Lissabonse middenpaneel die in het bezit is van het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Dit paneel werd gerestaureerd in Boedapest in 2021.
[explicit 19 augustus 2022 – Eric De Bruyn]
