Fischer 2010
“Jheronimus Bosch’s Works of Art as allegorical and grotesque Moral Satire – theological, pastoral and didactic Sources” (Stefan Fischer) 2010
[in: Eric De Bruyn en Jos Koldeweij (red.), Jheronimus Bosch. His Sources. 2nd International Jheronimus Bosch Conference, May 22-25, 2007, Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, the Netherlands. Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, 2010, pp. 145-156]
In deze bijdrage wil Fischer aantonen dat de preektraditie van de bedelorden en van de christelijke hervormingsbewegingen belangrijk was voor de kunstopvatting van Bosch. Vooral de dominicanen waren nauw verbonden met de Onze-Lieve-Vrouwe-broederschap in ’s-Hertogenbosch. Hans-Joachim Raupp heeft aangetoond dat moraliserende en ontspannende bedoelingen twee kanten van eenzelfde medaille zijn als het gaat om moraliserende satire, die zowel komische als min of meer groteske trekjes heeft. Raupp toonde ook aan dat dit concept sterk aanwezig was in de vijftiende- en zestiende-eeuwse literatuur en kunst. Siguenza, de Spaanse voorspreker van Bosch’ kunst, paste het concept van de komisch-groteske moraliserende satire toe op de schilder, en vergeleek Bosch met de controversiële monnik-dichter Merlin Coccaio, alias Teofilio Folengo. Moraliserende satire wordt ook aangetroffen in middeleeuwse poëtische parodieën en preken. Vooral bedelorden zoals de franciscanen gebruikten anekdotische exempelen in hun preken om een breder publiek te bereiken. Randall heeft aangetoond dat drolerieën de visuele tegenhangers zijn van exempelen. De koorbanken van de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch bevatten ook een aantal drolerieën. Het gebruik van mengwezens en monsters is één van de opvallendste kenmerken van Bosch’ kunst. Ofschoon het creëren van monsters gewoon was, durfde Bosch ze gebruiken in paneelschilderijen, op een grotere schaal. Een voorbeeld is de hybride duivel die een inktpot probeert te stelen op Bosch’ Sint-Johannes op Patmos.
Een tweede element bij moraliserende satire is het gebruik van tegenstellingen, zelfs van contrasterende omkeringen en parodieën. In Bosch’ Sint-Hiëronymus (Venetië) wordt de innerlijke strijd tegen de wellust geïllustreerd door een man die een eenhoorn probeert te berijden, wat enkel het voorrecht was van maagden. Het principe van de parodie wordt door Bosch vaak toegepast. Zijn Tuin der Lusten is een voorbeeld van een parodie die lastig te begrijpen is. Het derde basisprincipe van Bosch’ kunst is opeenstapeling (accumulatio): een reeks voorbeelden die onder dezelfde noemer vallen. Bosch paste dit principe toe in zijn Sint-Christoffel, in de Verzoekingen van de H. Antonius-triptiek, in de Hooiwagen, de Tuin der Lusten en het Weense Laatste Oordeel.
De Keisnijding is Bosch’ enige schilderij zonder heiligen en daarom een profane moraliserende satire. Alle andere schilderijen van Bosch kunnen min of meer beschouwd worden als religieuze moraliserende satiren.
[explicit 24 februari 2012]
