Gibson 1975
“Bosch’s Boy with a Whirligig: Some Iconographical Speculations” (Walter S. Gibson) 1975
[in: Simiolus, vol. 8 (1975-76), nr. 1, pp. 9-15.]
[Ook vermeld in Gibson 1983: 76 (E20)]
Op de keerzijde van de Kruisdraging (Wenen, Kunsthistorisches Museum) schilderde Bosch een naakt jongetje dat een looprekje voor zich uit duwt en in de rechterhand een windmolentje draagt. Tolnay (en anderen vóór hem) interpreteerden het kind als Jezus en zagen er een voorecho in van Christus’ moeizame kruisgang (afgebeeld op de andere zijde van het paneel). Bax interpreteerde het kind echter als een symbool van de dwaasheid van diegenen die Christus’ lijden niet begrijpen.
Bosch beeldde nog twee maal een windmolentje af: op het rechterbinnenluik van de Antonius-triptiek (Lissabon) (vastgemaakt aan het kleed van een monster in een looprek) en op de buitenluiken van dezelfde triptiek (aldaar vastgehouden door één van de kinderen die naar de kruisdraging kijken). Symbolen konden in de middeleeuwen, afhankelijk van de context, uiteenlopende betekenissen hebben. Het windmolentje kon inderdaad verwijzen naar dwaasheid maar in ten minste drie andere werken, daterend uit Bosch’ leefperiode, wordt dit stuk speelgoed geassocieerd met het Christuskind. In deze drie werken kan het windmolentje geen pejoratieve betekenis hebben, tenzij het verwijst naar de zwakke menselijkheid waaraan Christus zich vrijwillig blootstelde.
Wellicht moet het stuk speelgoed in verband worden gezien met echte windmolens die in de late middeleeuwen vaak fungeerden als eucharistisch symbool. Belangrijk lijkt dan dat de hoek waaronder het kind op het Weense paneel de windmolen vasthoudt, overeenkomt met de hoek van het kruis dat door Christus op de andere zijde gedragen wordt. Dat het kind bij Bosch inderdaad Jezus is, wordt verder aannemelijk gemaakt door laatmiddeleeuwse devotie-afbeeldingen van het Christuskind met de Passie-instrumenten. Onder meer uit een inscriptie bij een houtsnede blijkt dat men in de late middeleeuwen geloofde dat het lijden van Christus begon lang vóór Zijn Passie.
Het kind op het Weense paneel is dus het Christuskind dat voortstapt in het volle besef van Zijn uiteindelijke bestemming: de kruisdood.
[explicit]
