Jacobs 2001
“The Triptych Unhinged: Bosch’s Garden of Earthly Delights” (Lynn F. Jacobs) 2001
[in: Jos Koldeweij, Bernard Vermet en Barbera van Kooij (red.), Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work. Museum Boijmans Van Beuningen-NAi Publishers-Ludion, Rotterdam, 2001, pp. 64-75]
De Tuin der Lusten is een sleutelwerk wanneer het gaat om het begrijpen van Bosch’ inventieve omgang met de tradities van het Nederlandse triptiekformaat. Een volledige geschiedenis van de triptiek moet nog geschreven worden, maar het is duidelijk dat Bosch zich zeer bewust was van de mogelijkheden van de triptiek, wellicht nog meer dan andere schilders uit de late middeleeuwen.
De Tuin der Lusten kan gezien worden als een schoolvoorbeeld van hoe het triptiekformaat rond 1500 begon te desintegreren, want de drie hoofdkenmerken van de triptiek in de vijftiende eeuw zijn in dit drieluik niet meer terug te vinden: de nadruk op religieuze onderwerpen, de nadruk op het middenpaneel en de opsommende (in plaats van harmonisch samenhangende) structuur van het geheel.
Bosch’ drieluik behandelt seculiere, ja zelfs erotische onderwerpen (zie vooral het middenpaneel) binnen een formaat dat normaal voorbehouden was voor religieuze thema’s. Er bestond wel een zekere traditie van profane drieluiken (soms ook met erotische motieven), maar deze waren zonder uitzondering vrij klein, terwijl de Tuin der Lusten net indrukwekkend groot is. Nochtans wordt door de zijluiken een religieus-moraliserende context gecreëerd, waardoor duidelijk wordt dat de erotische activiteiten op het middenpaneel in verband dienen gebracht met de zonde der wellust. Ook in andere drieluiken, zoals de Hooiwagen (Madrid) en de Verzoekingen van de H. Antonius (Lissabon) bracht Bosch seculiere beelden binnen, zodat de nadruk bij hem komt te liggen op de zondige activiteiten van de mens in de wereld. De moraliserende kritiek die Bosch hierop geeft, maakt deze schilder verwant met de contemporaine moraliserende humanistische literatuur. Hoogstwaarschijnlijk fungeerde de Tuin der Lusten niet als een altaarretabel, maar had het een andere, meer seculiere functie, vergelijkbaar met die van de middeleeuwse mappaemundi (wereldkaarten in cirkelvorm).
Een opvallende nieuwigheid van Bosch’ triptiek is verder de ongewone nadruk die de buitenluiken krijgen, waardoor er een gelijkwaardigheid ontstaat tussen de buitenluiken en de binnenpanelen. Dit is te merken aan drie dingen. Ten eerste brengt Bosch kleur aan in het grisaille van de buitenluiken, zodat de traditionele verdeling van de triptiek in monochrome buitenluiken en polychrome binnenpanelen verbroken wordt. Ten tweede zijn de buitenluiken narratief even belangrijk als de binnenpanelen: de derde dag van de schepping op de buitenluiken is niet ondergeschikt aan, maar vormt een parallel met de andere momenten van de schepping die aan de binnenkant getoond worden. En ten derde krijgen de buitenluiken een krachtigere visuele expressie door het gebruik van een cirkelvorm die bovendien over beide buitenluiken doorloopt. Het gebruik van cirkelvormen op buitenluiken was blijkbaar een uniek kenmerk van Bosch-triptieken.
Vijftiende-eeuwse triptieken waren traditioneel opgebouwd uit op zichzelf staande panelen die onderling slechts beperkte verbanden toonden. Bij Bosch vormen binnen- en buitenpanelen echter een samenhangend iconografisch geheel. De buitenluiken van de Tuin der Lusten vormen samen één beeld (iets wat in de vroege zestiende eeuw ook nog bij andere schilders voorkwam) en op de drie binnenpanelen zorgt de doorlopende horizonlijn voor een nauw samenhangend landschappelijk decor. De binnenpanelen worden bovendien verbonden door het thema van de procreatie: links het Huwelijk van Adam en Eva (in plaats van de meer traditionele Zondeval), in het midden de nakomelingen van Adam en Eva na de Zondeval met erotische activiteiten en vruchtbaarheidssymboliek, en rechts de dood (een gevolg van de Zondeval waardoor procreatie net noodzakelijk werd). Anderzijds geeft elk van de panelen een verschillend moment in de tijd weer, wat aan de binnenzijde wordt gesuggereerd door de verschillen in kleurenpalet tussen het middenpaneel en het rechterbinnenluik. Ook de buitenluiken zijn verdeeld in twee fasen: rechts met veel schaduw het allereerste begin en links met meer licht het ontstaan van bomen en vruchten.
In de Tuin der Lusten draagt het triptiekformaat op een aantal niveaus dus bij aan de betekenis van het werk. Dit wijst op een vernieuwend, naar de zestiende eeuw vooruitwijzend soort zelfbewustzijn van de kunstenaar die Bosch was.
Jacobs schrijft in deze bijdrage enkele rake en scherpe dingen over Bosch’ vernieuwend gebruik van de triptiekvorm, al lijkt zij hier en daar een beetje te overdrijven (bijvoorbeeld wanneer zij het heeft over de gelijkwaardigheid tussen binnenpanelen en buitenluiken) en al zijn haar iconografische opmerkingen over de binnenpanelen van de Tuin der Lusten niet steeds even overtuigend. De inhoud van deze bijdrage komt overigens grotendeels overeen met wat Jacobs schreef in een iets eerder verschenen tijdschriftartikel (zie Jacobs 2000).
[explicit]
