Koldeweij 2015
“Het einde der tijden, in de ogen van Bosch” (Jos Koldeweij) 2015
[in: Kunstschrift, jg. 59, nr. 6 (december 2015/januari 2016), pp. 20-27]
Het bewaarde oeuvre van Bosch wordt gedomineerd door afbeeldingen van het einde der tijden. Een door Bosch beïnvloede Laatste Oordeel-gravure van Alart Duhameel, een architect, beeldhouwer en graveur die van 1478 tot 1494 in ’s-Hertogenbosch actief was, wijst erop dat Bosch deze thematiek al ontwikkeld had vóór 1494. Het Weense Laatste Oordeel-drieluik heeft het Bosch Research and Conservation Project helaas niet kunnen (mogen) onderzoeken, de kopie van dit drieluik door Lucas Cranach wel, net als het Brugse Laatste Oordeel-drieluik, dat zich in de jaren twintig van de zestiende eeuw nog in Venetië bevond, wellicht in het bezit van kardinaal Grimani. Bij de recente restauratie werden de buitenluiken (een Doornenkroning) in ere hersteld.
Het Berlijnse Johannes op Patmos-luik werd door Bosch geschilderd omstreeks 1490 als uitbreiding van het retabel van de Onze-Lieve-Vrouwebroederschap in ’s-Hertogenbosch. Deze in 2001 voorgestelde hypothese wordt hier dus gepresenteerd als een vaststaand feit. Over de Tuin der Lusten en de Hooiwagen lezen we: ‘En hoeveel raadsels zich ook verschuilen in de details, de globale boodschap is zowel in de Tuin als de Hooiwagen net zo zonneklaar als bij het Weense Oordeel: het kwaad is al vanaf het allereerste begin in de wereld. De mens is wellustig, hovaardig en hebzuchtig, hij is zelf verantwoordelijk voor zijn gedrag, en zijn door zeven hoofdzonden geplaveide levenspad voert hem regelrecht naar de hel’. Blijkbaar is Koldeweij dus afgestapt van zijn vroegere positieve duiding van het middenpaneel van de Tuin. In 2001 schreef hij immers nog: ‘De Tuin der Lusten in het midden toont een veelkleurige, wellustige en onschuldige mensheid. Uitsluitend de schepping Gods is weergegeven, er is nog niets aanwezig dat door de mens werd gemaakt: een visioen van een schaamteloze en vredige paradijselijke samenleving [zie Koldeweij 2001c: 119].
Koldeweij herhaalt hier ook zijn hypothese dat de heilige op het rechterbuitenluik van het Weense Laatste Oordeel-drieluik niet Sint-Bavo maar Sint- Hippolytus is en dat het drieluik waarschijnlijk werd besteld door Hippolyte de Berthoz, een Bourgondische edelman [vergelijk Koldeweij 2014]. Ten slotte stelt volgens Koldeweij één van de binnenluiken van de Rotterdamse Zondvloed-triptiek de wereld nà het Laatste Oordeel voor en was op het verloren gegane middenpaneel waarschijnlijk een Laatste Oordeel te zien.
[explicit 8 januari 2016]
