Lindberg 1972
“The fire next time” (Bo Lindberg) 1972
[in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol. 35 (1972), pp. 187-199]
[Ook vermeld in Gibson 1983: 92 (E113)]
Kunstwerken uit de middeleeuwen en de renaissance hebben vaak een dubbele of zelfs een meervoudige betekenis. Hoe complexer het kunstwerk, hoe vaker wij vergeten bij de interpretatie dat er meer dan één betekenisniveau kan meespelen en bovendien schenken wij vaak geen aandacht aan de letterlijke betekenis. De vraag is nu: bevat de Tuin der Lusten een letterlijke betekenis die de vier onderdelen met elkaar verbindt en die herkenbaar is zonder sleutel tot de volledige symboliek? Gombrich stelde dat aan de buitenluiken, het linkerbinnenluik en het middenpaneel één idee ten grondslag ligt: de les van de Zondvloed. Past het rechterbinnenluik (de Hel) echter ook binnen deze thematiek?
De Zondvloed is een prefiguratie van het Laatste Oordeel. In het eerste geval werd de wereld vernietigd door water, in het tweede geval zal de wereld echter vernietigd worden door vuur. Lindberg verwijst dan naar II Petrus 3: 5-7, waarbij vers 5 verwijst naar de door God geschapen aarde die uit het water oprijst (zie de buitenluiken van de Tuin), vers 6 naar de door de Zondvloed vernietigde antediluviaanse wereld (die op het middenpaneel getoond wordt), en vers 7 naar de wereld zoals hij nu is, de wereld die zal vernietigd worden door vuur bij het Laatste Oordeel. Zou het nu mogelijk zijn dat het rechterbinnenluik het Laatste Oordeel toont?
Behalve de titel Sicut erat in diebus Noe vormt ook de inscriptie op de buitenluiken een sleutel voor de letterlijke betekenis van de triptiek. Dit bijbelcitaat komt voor in Psalm 32: 9, Psalm 148: 5 en Judith 16: 17. De tekst past heel goed bij een drieluik waarin het oordeel over zondaars getoond wordt en dat bovendien de hele wereldgeschiedenis omvat van de Schepping tot het Laatste Oordeel. Iets gelijkaardigs is het geval met Schedels Buch der Croniken (een populair werk vóór 1500) dat op de titelpagina hetzelfde bijbelcitaat vertoont.
Gombrich heeft aangetoond dat de zwarten op het middenpaneel nakomelingen van Caïn kunnen zijn. Lindberg stelt dat het ook mogelijk is dat er vóór de Zondvloed over hun hele lichaam behaarde mensen waren, maar hij heeft daarvan geen sluitend bewijs gevonden. De wereld zoals hij was in Noe’s tijd, wordt door Bosch aangewend als een parabel over de ‘moderne’ wereld. Het is zeer waarschijnlijk dat de enige geklede man (in de rechterbenedenhoek van het middenpaneel) Noe is. Lindberg is het met Gombrich eens dat de buitenluiken de wereld nà de Zondvloed uitbeelden.
De Kerkvaders interpreteerden het bijbelcitaat op de buitenluiken als een verwijzing naar het feit dat God de wereld schiep door middel van het Woord, en dit Woord was de Zoon: daarom staat deze laatste op het linkerbinnenluik. Het dogmatische gegeven dat God de Vader en God de Zoon één persoon zijn (de Vader onzichtbaar, de Zoon niet) werd door Bosch uitgebeeld door de Vader en de Zoon op twee verschillende plaatsen weer te geven, ‘with slightly altered faces and attributes’ (de onzichtbare Vader bovendien buiten de geschapen wereld).
Wat is nu de letterlijke betekenis van het drieluik? Op de buitenluiken zit God buiten de wereld die hij schiep door het Woord, Christus, die zelf op het linkerbinnenluik net Eva heeft geschapen. Onder de aarde op de buitenluiken zit het water dat bij de Zondvloed de wereld zal verdelgen. De mensen op het middenpaneel zijn niet echt slecht of gewelddadig, maar zij erkennen God niet en zijn Hem niet dankbaar, en daarom denken ze niet aan de oceaan onder hun voeten die hen weldra zal vernietigen. De mensen die ook vandaag nog zonder God leven, zullen eveneens vernietigd worden, echter door hellevuur, zoals getoond wordt op het rechterbinnenluik. Het hele drieluik bevat echter een dubbele betekenis. De buitenluiken tonen zowel de wereld op de derde dag van de Schepping, als de wereld na de Zondvloed. Het linkerbinnenluik toont het Aards Paradijs vóór en nà de Zondeval (Schepping van Eva / agressieve dieren). Het middenpaneel toont de wereld in de dagen van Noe en de wereld zoals hij nu is. Het rechterbinnenluik toont de wereld zoals hij nu is én zoals hij zal zijn bij het Laatste Oordeel.
Deze interpretatie van Lindberg kan niet anders dan moeizaam en weinig overtuigend genoemd worden.
[explicit]
