Romein 1971
“Jeroen Bosch. Meester der duisternis” (Annie Romein) 1971
[in: Jan en Annie Romein, Erflaters van onze beschaving. Nederlandse gestalten uit zes eeuwen. Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam, 1971 (9de, herziene en bijgewerkte druk), pp. 59-78 (1ste druk: 1938-40)]
[Ook vermeld in Gibson 1983: 168 (H64)]
Men meent een verre verwantschap waar te nemen tussen Bosch’ kruisgangscènes en die van de schilders van de Keulse school. Bosch was niet de grote eenzame die men wel in hem heeft willen zien. We moeten zijn werk bestuderen in verband met de boekverluchting, het gotische beeldhouwwerk, de literatuur, de toneelkunst en de stedelijke feestpraktijken van zijn tijd. Met de contemporaine schilderkunst is hij minder verwant: Bosch is volkser (niet in moderne zin echter), minder terughoudend en vormelijk, maar exuberanter en feller, minder stijlvol dan zijn schilderende eeuwgenoten.
In de vijftiende eeuw begint het burgerlijk rationalisme het heilige en het duivelse in hun ondeelbaarheid aan te tasten. Het toenemend ethisch-zinnebeeldig en didactisch-beredeneerd karakter dat we ook in de literatuur aantreffen, heeft Bosch in zijn werk vorm gegeven. Deze ‘mode’ sprak ook Filips II erg aan.
Bosch was een ziener, in de meest directe betekenis van het woord: een meester in de kunst van het waarnemen, dit meest eigen aandeel in de Europese beschaving van het Nederlandse volk.
[explicit]
