Schwartz 2016b
“Eine Welt ohne Sünde – Hieronymus Bosch als Visionär” (Gary Schwartz) 2016
[in: Michael Philipp (red.), Verkehrte Welt – Das Jahrhundert von Hieronymus Bosch. Tentoonstellingscatalogus (Hamburg, Bucerius Kunst Forum, 4 juni – 11 september 2016), Bucerius Kunst Forum-Hirmer Verlag, Hamburg-München, 2016, pp. 8-17]
In deze catalogusbijdrage onderzoekt Schwartz hoe Bosch’ Weense Laatste Oordeel-drieluik en zijn Tuin der Lusten-drieluik zich verhouden tot de psychische en metafysische toestanden die als droom of visioen beschouwd worden en komt daarbij tot de conclusie dat Bosch’ afbeeldingen van de hel overeenkomsten vertonen met de middeleeuwse droom- en visioenenliteratuur.
Schwartz gaat uitgebreid in op het Visioen van Tondalus en stelt (net als heel wat andere auteurs vóór hem) vast dat de duivel in een kakstoel op het rechterbinnenluik van de Tuin der Lusten hoogstwaarschijnlijk geïnspireerd werd door een passage uit deze tekst. Zowel Bosch als de auteur van het Tondalus-visioen (broeder Marcus) tonen een toekomst die geen realiteit wordt voor hun geïntendeerde publiek: hun bedoeling was immers te waarschuwen voor de bestraffingen in de hel, op zulk een manier dat hun publiek nooit zou hoeven gestraft te worden in de hel. Bosch sluit zo niet in de eerste plaats aan bij de traditionele beelding, maar wel bij de middeleeuwse traditie van preken en visioenenliteratuur.
Op het linkerbinnenluik van het Weense drieluik ligt Adam te slapen. Schwartz vraagt zich af of wat op het middenpaneel en het rechterbinnenluik te zien is, een droomgezicht van Adam is dat toont hoe de wereld zal eindigen. Is dit zo, dan is het schilderij veel minder pessimistisch dan op het eerste gezicht lijkt. Hoe feller een kunstenaar of auteur de kwellingen in de hel weergeeft, des te meer draagt hij bij aan het zieleheil van de toeschouwer of lezer. Zowel Bosch als broeder Marcus hebben dit doel trachten te bereiken.
Volgens Schwartz stelt het middenpaneel van de Tuin der Lusten een visioen van de wereld voor zoals die had kunnen zijn indien de Zondeval niet had plaatsgevonden en Gods zegewens (‘weest vruchtbaar en vermenigvuldigt u’) in vervulling was gegaan.
Schwartz is van mening dat Bosch veel meer geïnspireerd werd door het Visioen van Tondalus dan tot nu toe werd aangenomen. De wonderlijke producten van zijn rijke fantasie kaderen steeds binnen een christelijke kosmos. Zijn duivels en monsters creëren een onbehaaglijke sfeer zoals die ook in dromen kan voorkomen, en net als de demonen die de H. Antonius kwelden, verwarren en beangstigen zij de vrome christen (met de bedoeling hen te weerhouden van de zonde). En is dat niet net de opdracht van een profeet of visionair?
[explicit 19 augustus 2018]
