Cohen 1984
“Jheronimus Bosch and Victor van Carben: the controversy between Church and Synagogue in some of Bosch’s paintings” (Edward Cohen) 1984
[in: Studia Rosenthaliana, vol. XVIII, nr. 1 (januari 1984), pp. 1-11.]
Bosch’ oeuvre is kritisch, satirisch en sarcastisch en zijn kritiek was gericht op de zondigheid van alle rangen en standen. In enkele gevallen bekritiseerde hij ook de ongelovige joden die de christelijke Messias niet erkennen. In 1953 signaleerde Fraenger reeds dat op het Johannes op Patmos-paneel (Berlijn) de evangelist schrijft in het Hebreeuws of Jiddish (van rechts naar links). Dit kan geïnterpreteerd worden als een karikatuur met de boodschap: ziehier een gedoopte jood, maar hij schrijft nog altijd verkeerd. En het brilletje van de kleine duivel in de rechterbenedenhoek verwijst naar de hebzucht van de joodse ziel. Op die manier zou de H. Johannes voorgesteld worden als een gedoopte jood die nog altijd twijfelt tussen zijn vroegere en zijn nieuwe geloof.
De zwijnenkop die wordt geserveerd op de Bruiloft te Kana (Rotterdam) wijst erop dat we hier met gedoopte joden te maken hebben (varkensvlees is namelijk onmogelijk op een joodse tafel). De gevorkte slangentong van de eveneens opgediende zwaan verwijst niet alleen naar de valsheid en het ongeloof van de joden in Kana, maar ook naar de onbetrouwbaarheid van gedoopte joden. Victor van Carben was een gedoopte Keulse jood, die na zijn bekering priester werd en lid van de Bossche Onze-Lieve-Vrouwe-broederschap. Vormt de tong van de zwaan ook een kritiek op het toelaten van gedoopte joden tot de broederschap?
In 1953 interpreteerde Brand Philip de figuur in de stal op het middenpaneel van de Aanbidding der Wijzen-triptiek (Madrid) als de joodse Messias. Informeerde Victor van Carben Bosch over de joodse visies op de Messias? En moeten we zowel in de joodse Messias-figuur als in Balthazar een portret van Van Carben zien, die zo dan afgebeeld wordt als twijfelend tussen zijn vroegere en nieuwe geloof? Cohen ziet een gelijkenis tussen deze Balthazar en de H. Christoffel op het Rotterdamse Christoffel-paneel. Deze laatste waadt van de ene oever naar de andere, en zou Victor van Carben voorstellen die van het joodse naar het christelijke geloof overstapt, maar daarbij (als priester) meer en meer de druk van het christelijke geloof voelt.
Een aantal auteurs herkenden in de handgebaren (ring- en middelvinger worden samengedrukt) van het Christuskind op de Keulse Aanbidding van het Kind het joodse zegengebaar van de Cohanim. Dit gebaar is echter volgens Cohen geen joods, maar een christelijk gebaar, dat in de schilderkunst talloze malen voorkomt van de vijftiende tot de achttiende eeuw. Ook Maria maakt het gebaar met haar linkerhand op de Aanbidding der Wijzen. Zij lijkt daarmee te signaleren dat het Kind op haar schoot de ware Verlosser is, en niet de man in de stal.
Bosch’ boodschap was dat joden, of ze nu gedoopt zijn of niet, niet te vertrouwen zijn en Christus niet als de Verlosser erkennen, maar deze kritiek was slechts een onderdeel van zijn kritiek op de zondigheid van de hele wereld, daarbij inbegrepen de christenen en de clerus.
Cohens artikel bevat een aantal hypothetische beweringen die absoluut te ver gaan. Slechts twee dingen zijn het onthouden waard. Enerzijds wat hij zegt over het handgebaar waarbij ring- en middelvinger samengehouden worden (de Maria op de Aanbidding der Wijzen maakt inderdaad zulk een handgebaar). En anderzijds dat de Onze-Lieve-Vrouwe-broederschap gedoopte joden onder haar leden telde. Naast Victor van Carben was er ook nog Jacob van Aelmangiën, die in 1496 in ’s-Hertogenbosch gedoopt werd. Het is echter jammer dat Cohen niet dieper ingaat op de (blijkbaar interessante) figuur van deze Victor van Carben, maar zich in dit verband beperkt tot enkele niet anders dan vergezocht te noemen hypothesen.
[explicit]
