Aragonés Estella 2019
“Un Judío rojo o porqué no es el Anticristo el personaje de la Epifanía del Bosco” (Esperanza Aragonés Estella) 2019
[online gepubliceerd in Academia.edu, april 2019, 25 blz.]
Aragonés Estella is het niet eens met Brand Philips interpretatie van de zogenaamde ‘Vierde Koning’ in Bosch’ Aanbidding der Wijzen-drieluik (Madrid, Prado) als de Antichrist (zie Brand Philip 1953). Volgens haar is deze figuur een Jood als vertegenwoordiger van het Joodse volk dat de goddelijkheid van Christus niet (h)erkent. Vóór Bosch werd zulk een figuur ook reeds geschilderd binnen een Epifanie-context door andere kunstenaars. Aragonés Estella verwijst naar:
Op het eerste en het tweede schilderij zien we een in het geel geklede man met een lange baard, die zijn hoofddeksel niet heeft afgenomen (en zo zijn gebrek aan respect toont bij het bekijken van het Christus-kind). Bij Memling en Van der Goes zien we ook een bebaarde figuur die zijn hoofddeksel niet heeft afgenomen, maar hier is de figuur niet in het geel gekleed. Op het schilderij van Memling is hij in het wit gekleed en houdt zijn linkerhand een blauwe muts vast.
Bosch schilderde ook een Joodse figuur met een lange baard die zijn hoofddeksel niet heeft verwijderd, maar zijn kleed, baard en gezicht zijn roodgekleurd. Een interessante voetnoot [p. 9, noot 11] wijst op het volgende: Los restauradores de esta tabla del Prado nos informan de que la piel cobriza ocupaba todo el cuerpo del personaje, aunque finalmente el Bosco redujo esta tonalidad al rostro, repintando el resto del cuerpo de tono blanco (de restaurateurs van dit Prado-schilderij informeren ons dat de koperkleurige huid heel het lichaam van het personage bedekte, ofschoon Bosch deze tint uiteindelijk beperkte tot het gelaat terwijl hij de rest van het lichaam wit schilderde). Omwille van deze rode kleur beschouwt Aragonés Estrella Bosch’ zogenaamde ‘Vierde Koning’ als een Rode Jood.
De middeleeuwse legende rond de Rode Joden was wel degelijk bekend in de vijftiende eeuw. Het ging daarbij naar men meende om de volkeren Gog en Magog, die door Alexander de Grote waren opgesloten in een berg om in de Eindtijd bevrijd te worden door de Antichrist, met de bedoeling om de wereld in chaos te storten.
Afgezien van die rode kleur brengt Aragonés Estella geen bijkomende argumenten aan die de lezer kunnen overtuigen van haar interpretatie van Bosch’ ‘Vierde Koning’ als Rode Jood. Dat is in het bijzonder waar in verband met de verdere detailkenmerken van Bosch’ personage. In feite maakt het tweede deel van haar artikel (dat gaat over de figuur van de ‘dwaas’, over gedeeltelijk in het rood geklede Joden in andere werken van Bosch en in werken van andere schilders, en over de banden tussen de Nederlanden en Spanje) een nogal onsamenhangende indruk. Wanneer zij echter Bosch’ ‘Vierde Koning’ relateert aan Joodse figuren in Aanbidding der Wijzen-voorstellingen van vroegere kunstenaars, lijkt de auteur wel degelijk een punt te hebben. Zou het kunnen dat Bosch, zoals hij zo vaak deed, zich voor zijn ‘Vierde Koning’ baseerde op een bekende beeldtopos die hij dan naar eigen behoefte aanpaste? Het spreekt overigens vanzelf dat al wie Bosch’ ‘Vierde Koning’ wil interpreteren, een verklaring zal moeten geven voor de ongewone rode kleur van zijn (door de zon verbrande?) gelaat en nek. (Persoonlijk zie ik de baard van de man niet als roodgekleurd, enkel zijn gelaat en nek.)
[explicit 18 januari 2021]
