Jeffrey 1973
“Bosch’s ‘Haywain’: communion, community, and the theater of the world” (David L. Jeffrey) 1973
[in: Viator, volume 4 (1973), pp. 311-331]
[Ook vermeld in Gibson 1983: 98 (E152)]
Met dit artikel wil Jeffrey de Hooiwagen-triptiek in de liturgische altaarstuktraditie plaatsen. Op het middenpaneel is naar verluidt meer aan de hand dan een spreekwoordelijke verwijzing naar hebzucht en de aardse ijdelheden via de aanwezigheid van het hooi. De uitdrukking ‘al hooi’ vertoont namelijk geen duidelijke relatie met (onder meer) de musicerende groep bovenop de hooiwagen. Deze groep straalt bovendien rust en harmonie uit en contrasteert zo met de onrust en de chaos die de mensenmassa rond de hooiwagen uitstraalt. De eerste groep becommentarieert daarom de tweede, door te verwijzen naar ‘community’ en ‘Love’. Het musiceren kon in de middeleeuwen ook verwijzen naar de vleselijke liefde, en dat is het geval met het kussende koppel bovenop de hooiwagen dat begeleid wordt door de man die zich in de struik verbergt (men notere dat dit koppel en deze man nochtans manifest niét aan het musiceren zijn). Bovenop de hooiwagen vindt met andere woorden een strijd plaats tussen de ‘goede’ en de ‘slechte’ muziek, tussen de verheven Liefde en de aardse, vleselijke liefde: het is of hier een scène uit een wagenspel of een toneelstuk wordt opgevoerd.
Volgens Delevoy werkte Bosch in zijn stad mee aan toneelopvoeringen en processies. Het is daarom niet onlogisch dat deze toneelopvoeringen en processies invloed uitoefenden op Bosch’ oeuvre. Vooral het feest en de processie van Corpus Christi komen hiervoor in aanmerking. De wereldlijke en kerkelijke overheden die aan de hooiwagenprocessie deelnemen, herinneren aan de hiërarchische parades die typisch waren voor Corpus Christi-processies. Alleen volgen bij Bosch de overheden niet de Hostie, maar dat is precies wat Bosch wou uitdrukken. Bosch dacht bij het ontwerpen van zijn paneel niet alleen aan de Corpus Christi-liturgie, maar ook aan een bijbelpassage bij Jeremias (hoofdstuk 23), waar een onderscheid gemaakt wordt tussen kaf en koren. Bosch wilde klerken en leken aansporen om hun hart te onderzoeken vóór ze ter communie gingen (het drieluik stond immers bovenop een altaar). Dit wordt verder bevestigd doordat Christus bovenaan in de lucht verschijnt op de manier waarop hij ook bij het Laatste Oordeel zal verschijnen. De ‘slechte’ muziek bovenop de hooiwagen verwijst – net als de doedelzakspeler onderaan – naar zondigheid en aardse ijdelheden, terwijl de ‘goede’ muziek verwijst naar de mogelijkheid om tot inkeer te komen en gered te worden door Christus.
De ‘troubled Pilgrim’ op de buitenluiken wordt aangevallen door een hond die wellicht metaforisch verwijst naar de clerus die vaak haar taak verwaarloost en zo eerder een obstakel dan een hulp is voor de mens als pelgrim, op weg naar de eenheid met Christus. Misschien fungeerde de triptiek als altaarretabel in een kapel van één van de broederschappen in ’s-Hertogenbosch, misschien zelfs in de kapel van de Onze-Lieve-Vrouwe-broederschap of van de Broeders van het Gemene Leven.
Jeffrey’s artikel bevat enkele juiste observaties (zoals wanneer hij stelt dat het linkerpaneel verwijst naar het ontstaan van de zonde, het rechterpaneel naar de toekomstige bestraffing bij het Laatste Oordeel en het middenpaneel naar de actuele tijd), maar zijn stelling dat de musicerende groep bovenop de hooiwagen positief verwijst naar de weg van het heil, is onhoudbaar: de duivel is immers met deze groep mee aan het musiceren. Het artikel bevat daarnaast nog een aantal foutieve detailobservaties en –interpretaties (zoals de uil die zich zou ontlasten … ). Jeffrey’s interpretatie van de buitenluiken is zeer zwak (de hond als symbool van de slechte clerus … ). Dat Bosch zou meegewerkt hebben aan processies en toneelopvoeringen is overigens niet bewezen en invloed van de Corpus Christi-liturgie is niet onmogelijk, maar moeilijk aan te tonen, en eigenlijk ook niet zo relevant. De bijbelpassage over kaf en koren is dat al evenmin, het gaat immers over hooi, en in dat verband zijn er genoeg andere bijbelpassages te citeren die duidelijk veel relevanter zijn.
[explicit]
