Palmer 1982
“Hieronymus Bosch and the >Visio Tnugdali<” (Nigel F. Palmer) 1982
[in: Nigel F. Palmer, Visio Tnugdali. The German and Dutch Translations and their Circulation in the Later Middle Ages. Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters – Band 76, Artemis Verlag, München-Zürich, 1982, pp. 218-220]
[Niet vermeld in Gibson 1983]
Palmer bespreekt de mogelijke invloeden van het Tondalus’ Visioen (waarvan een gedrukte versie verscheen in ’s-Hertogenbosch in 1484) op het werk van Bosch. Slechts twee motieven uit de tekst zijn opvallend genoeg om vermeld te worden.
De vogel-duivel op de kakstoel op het rechterbinnenluik van de Tuin der Lusten lijkt geïnspireerd te zijn op de straf voor de monniken en nonnen in het visioen, waarbij een monster beschreven wordt met een vogelbek dat de zielen opvreet en weer uitscheidt (dit laatste naar verluidt een otherwise unparallelled idea). De overige details van dit Bosch-fragment komen echter helemaal niet overeen met wat in de tekst staat. In een voetnoot interpreteert Palmer de figuren onder de stoel als uitbeeldingen van vraatzucht en onkuisheid, en in de vogel-duivel zelf ziet hij Satan: de als een kroon gedragen ketel wijst erop dat dit monster de prins van de hel is en Satan wordt wel vaker afgebeeld als een zielenverslinder.
De gehelmde figuur op een os (of koe?) onderaan het rechterbinnenluik van de Hooiwagen is eerder al in verband gebracht met de passage waarin Tondalus een wilde koe over een brug moet leiden. Er is inderdaad telkens sprake van een rund en van een brug, maar de brug bij Bosch is totaal anders dan in de tekst en de gehelmde man leidt het rund niet, maar berijdt het. Er is te weinig overeenkomst om te besluiten tot invloed van de tekst op Bosch. Wat Bosch schilderde komt veel meer overeen met de geblinddoekte en een speer dragende figuur op een os (een beeld van de Dood) in P. Michaults La Dance aux Aveugles. In de in 1482 gedrukte Middelnederlandse vertaling van deze tekst komt een houtsnede voor met de Dood op een os, en deze beeldbron lijkt opvallend sterk op wat Bosch schilderde.
Dat het Visio Tnugdali in de vroege zestiende eeuw geassocieerd werd met Bosch’ beelden van de Andere Wereld, blijkt uit drie minderwaardige imitaties die het opschrift Visio Tondalij dragen. Geen van de scènes op deze drie schilderijen kan echter in verband gebracht worden met de tekst van het visioen.
Zoals ook het geval is in de rest van zijn proefschrift, getuigt Palmer hier van een grondige dossierkennis (zie ook de zeer degelijke bibliografie bij deze paragraaf) en van een alerte scherpzinnigheid.
[explicit]
