Zuffi 2012
Bosch – The Garden of Earthly Delights (Stefano Zuffi) 2012
[Art Mysteries-serie, 24 ORE Cultura, Pero (Milaan), 2012, 96 blz. Origineel Italiaans: Bosch – Il Trittico delle Delizie, Pero (Milaan), 2012]
Nog een boekje voor het brede publiek over Bosch’ Tuin der Lusten-drieluik, geschreven door de Italiaanse kunsthistoricus Stefano Zuffi (°1961). Deze kleine monografie, die deel uitmaakt van een serie met de titel Art Mysteries, is zeer oppervlakkig en lost geen enkel mysterie op. De schaarse gegevens over Bosch’ leven leren ons dat hij – die bekend staat als ‘de demonische schepper van fantastische taferelen’ – leefde ‘in een gezellige, slaperige microkosmos, aan de rand van de geschiedenis’ [p. 21]. Het enige avontuurlijke in zijn leven was wellicht (er is geen document om dit te bewijzen) een reis naar Italië tussen 1500 en 1503. Bosch haalde zijn inspiratie uit literaire tekstbronnen maar ook uit visuele bronnen. ‘Mysticisme en angst, religieuze spanningen en bijgeloof, volkse spreekwoorden en geleerde teksten werden onlosmakelijk dooreengeweven’ [p. 24].
De dateringen die de Bosch-experten voorstellen in verband met de uitvoering van de Tuin variëren tussen 1480 en 1505 [p. 7] maar de bijschriften bij de illustraties lijken te suggereren dat Zuffi zelf het drieluik plaatst tussen 1500 en 1505, zonder enige verantwoording overigens. Het enige originele standpunt dat we aantreffen op deze pagina’s is de idee dat Bosch wellicht beïnvloed werd door de eerste verhalen over de ontdekking van Amerika, meer bepaald van Brazilië. In april 1500 landde Pedro Álvarez Cabral daar en één van zijn officieren zond koning Manuel I van Portugal een 27 bladzijden tellend verslag met een gedetailleerde beschrijving van het land. Men geloofde in Europa dat Cabral het Aards Paradijs had bereikt. Het middenpaneel van Bosch’ triptiek lijkt een exotische landstreek uit te beelden, een ‘nieuwe wereld’ [pp. 27-29].
De buitenluiken tonen de Derde Dag van de Schepping. De rust van het Aards Paradijs (linkerbinnenluik) is slechts schijn: ook hier duikt het Kwade reeds op. Het hoofdthema van het middenpaneel is overduidelijk de vrije liefde, bedreven door ontelbare naakte mannen en vrouwen maar de morele betekenis van dit alles staat nog onder discussie. Zuffi lijkt van mening te zijn dat Bosch de hoofdzonde Onkuisheid uitbeeldde omdat volgens hem het koppel in de doorzichtige bubbel verwijst naar het Vlaamse spreekwoord ‘geluk is als glas, het breekt snel’ [p. 62]. Nochtans, wanneer hij schrijft over een landschap op de achtergrond, luidt het: ‘(Bosch’) schilderij leert ons om van deze momenten te genieten, om van de wereld te houden zoals hij is, zonder ons te laten meeslepen door de drang naar aardse goederen die onze levens verwoest en ons naar de ondergang leidt’ [p. 56]. Deze ondergang wordt getoond op het rechterbinnenluik.
Meestal beperkt Zuffi zich tot iconografische beschrijvingen zonder de dingen te interpreteren of uit te leggen. Hoe weinig hij eigenlijk van Bosch begrepen heeft, wordt aangetoond door wat hij zegt over de ‘geharnaste ridder met een gouden kelk’ op het rechterluik (manifest een soldaat die bestraft wordt voor kerkroof): ‘Een allusie op hussietische ketterij’ (weliswaar mét vraagteken) [p. 76]. Verder nog enkele kleinere foutjes: de titel Tuin der Lusten zou al voorkomen in Spaanse inventarissen vanaf de zeventiende eeuw [p. 6], het tweede Psalmvers op de buitenluiken wordt geciteerd als ‘ipse mandavit et facta sunt’ (moet zijn: ‘et creata sunt’) [p. 9], Bosch huwde Aleyt van der Meervenne in 1480 (1481!) [p. 94] en Filips de Schone bestelde een Laatste Oordeel bij Bosch in 1503 (1504!) [p. 95]. Het boek bevat geen voetnoten, een bibliografie is afwezig. Een aantal goede detailfoto’s in kleur, maar deze dateren duidelijk nog van vóór de meest recente restauratie. Manifest geen verplichte lectuur, dit boekje.
[explicit 10 april 2015]
