Wech van salicheit (anoniem) circa 1400

[Beperkt-kritische teksteditie in: Hans Kienhorst en Kees Schepers (eds.), Het Wiesbadense handschrift – Hs. Wiesbaden, Hessisches Hauptstaatsarchiv, 3004 B 10 – Kritische editie ingeleid en bezorgd door Hans Kienhorst en Kees Schepers – Met bijdragen aan de inleiding van Amand Berteloot en Paul Wackers. Middeleeuwse Verzamelhanschriften uit de Nederlanden – deel XI, Verloren, Hilversum, 2009, pp. 143-288]

Auteur

Een anonieme, Vlaamse of Brabantse geestelijke. De tekst vermeldt op het einde: Ende bidt met minnen over den priester die dit boec ghetrect heeft uten latine [ed. 2009: 287-288 (regels 4569-4571)].

Genre

Een in Middelnederlands proza geschreven catechetisch traktaat. De tekst staat bekend onder de titel Wech van salicheit, ofschoon in het Wiesbadense handschrift het explicit luidt: Hier eindet die spieghel van den kerstenen ghelove [ed. 2009: 288 (regel 4573)].

Situering / datering

       Wech van salicheit werd rond 1400 in Vlaanderen of Brabant vertaald uit het Latijn. De tekst bleef bewaard in drie volledige handschriften en drie incunabelen.

• Wiesbaden, Hessisches Hauptstaatsarchiv, 3004 B 10, f. 3ra-44va (Vlaams-Brabants, circa 1410). Bereikbaar via de editie-2009.
• Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, II 280, f. 1r-80r (Zevenborren, 1413).
• Gent, Universiteitsbibliotheek, 1291, f. 1r-113r (XVb).
• Leiden, Universiteitsbibliotheek, BPL 2557 (2) (circa 1400). Dit is een fragment.

De incunabelen:

• Nederlanden, drukker van Wech der sielen salicheit, vóór 5 mei 1479 (ISTC iw00010730) (IDL 4708) (Ca 1776).
• Utrecht, Drukker met het Monogram, vóór 5 mei 1479 (ISTC iwooo10740) (IDL 4709) (Ca 1777).
• Utrecht, Drukker met het Monogram, 13 januari 1480 (ISTC iwooo10750) (IDL 4710) (Ca 1775).

In het Wiesbadense handschrift is Wech van salicheit de eerste en veruit de langste tekst (4573 regels in de editie-2009).

Inhoud

Dit traktaat behandelt op een overzichtelijke manier de belangrijkste catechetische items en bevat op het einde een uitgebreide verhandeling over het Laatste Oordeel. De volgende onderwerpen komen aan bod: de vier toestanden van ‘behoud’, de tien geboden, de soorten zonden, de zeven sacramenten, de zeven deugden, de acht zaligheden, de zeven werken van barmhartigheid, de drie raadgevingen van de evangeliën, de zeven gaven van de H. Geest, de twaalf vruchten van de H. Geest, het Laatste Oordeel, de pijnen van de hel, het vagevuur, en ten slotte de vreugden van de hemel.

Thematiek

‘Wech van salicheit is a catechetical text: it wants to be a comprehensive and practical guide for moral instruction, so that people might avoid damnation and seek beatitude. As a consequence, it is the most exhaustive text, giving ample attention to the fate of both damned and saved individuals. The subjects discussed in some chapters of Wech van salicheit are not covered by the Latin sources, Hugo of Ripelin [= Hugo Ripelin van Straatsburg, Compendium theologicae veritatis] and Lombard [= Petrus Lombardus, Libri quatuor sententiarum]. Specifically the extensive listings of pains and joys are not based on the Latin sources, and the origin of this content remains unclear’ [Schepers 2014: 19].

Receptie

       Wech van salicheit richt zich op een vroom lekenpubliek dat het Latijn niet machtig is. In de inleiding deelt de auteur zelf mee: Hier omme eest dat ic nu meene te bewisene den simpelen menschen, diet in latine niet en verstaen, ter moeder tonghe dat meeste ende tgrove dat alle kerstine creatueren die vroescap hebben ende redene, wel sijn sculdich te kennen ende te wetene, die kijndere sijn ende als kindere der heilegher kerken leven willen [ed. 2009: 143 (regels 17-21)]. En op het einde luidt het nogmaals dat de tekst bedoeld is ter leeringen van simplen menschen [ed. 2009: 288 (regel 4571)].

Profaan / religieus?

Manifest stichtelijk-religieus.

Persoonlijke aantekeningen

In een artikel uit 2014 noteerde Kees Schepers over Wech van salicheit: ‘It is considered the best structured catechetical treatise in Middle Dutch. Troelstra, whose work remains the richest study to date on catechetical texts in Middle Dutch, calls the Wech van salicheit a text “of the finest caliber”, and about its structure he exclaims: “How well has this been thought through”.’ Na lezing van de tekst kunnen wij dit volledig beamen. Ondanks de soms wat langdradige en droge geaardheid van de behandelde onderwerpen, maakt dit traktaat een zeer toegankelijke en begrijpelijke indruk.

Directe invloed op het werk van Jheronimus Bosch heeft deze tekst niet gehad. Wenst men echter een handig overzicht van wat een laatmiddeleeuwse (in de stad wonende) leek verondersteld werd te weten over christelijke geloofszaken, dan is Wech van salicheit een zeer betrouwbare gids.

Geraadpleegde lectuur

• Schepers 2008: Kees Schepers, “Kortsluiting tussen Wearmouth-Jarrow en Vlaanderen – De Apocalyps in het Middelnederlands”, in: Queeste – Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, jg. 15 (2008), nr. 2, pp. 97-119.
• Schepers 2014: Kees Schepers, “Judgment, Damnation, and Salvation in Wech van Salicheit, Tafel vanden kersten ghelove, and in Ruusbroec’s Works – Apocalyptic Eschatological Concepts in Middle Dutch Texts and in Their Latin Sources”, in: Queeste – Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, jg. 21 (2014), nr. 1, pp. 1-22.

[explicit 30 maart 2020]