Blauensteiner 2016
“The Fall of Man and its consequences – Thoughts on the pictorial programme of Bosch’s The Garden of Earthly Delights” (Björn Blauensteiner) 2016
[in: Jo Timmermans (red.), Jheronimus Bosch – His Life and his Work – 4th International Jheronimus Bosch Conference – April 14-16, 2016 – Jheronimus Bosch Art Center – ’s-Hertogenbosch, The Netherlands. Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, 2016, pp. 16-32]
Vele van de figuren op het voorplan van het middenpaneel van de Tuin der Lusten lijken sterk op de Adam en Eva van het linkerbinnenpaneel. De voorgrond van het middenpaneel zou daarom kunnen gelezen worden als een doorlopend verhaal waarin dezelfde figuren meerdere malen optreden binnen hetzelfde, één geheel vormende landschap. In het laatste kwart van de 15de eeuw maakten Zuid-Nederlandse kunstenaars wel vaker schilderijen en wandtapijten waarin talrijke kleine figuren (deels allegorische personificaties, deels telkens weer terugkerende personages binnen een doorlopend verhaal) meerdere keren verschijnen binnen een landschap dat vanuit een vogelperspectief weergegeven wordt en een hoge horizonlijn vertoont, net zoals op het middenpaneel van de Tuin. De figuren vooraan op het middenpaneel van de Tuin zouden ook kunnen geïnterpreteerd worden als allegorische personificaties.
Blauensteiner is van mening dat het middenpaneel van de Tuin Eden weergeeft en dat het een aantal toespelingen bevat op de Zondeval (die overigens niet uitgebeeld is op het linkerbinnenpaneel). Rond 1500 waren er een aantal auteurs en kunstenaars die de Zondeval associeerden met seksuele begeerte. De erotische toespelingen op het middenpaneel van de Tuin lijken te signaleren dat Bosch de Zondeval eveneens interpreteerde in seksuele zin: het Zondeval-thema splitste hij op in talrijke allegorische scènes.
Omdat het landschap op het rechterbinnenpaneel architecturale en door mensen ontworpen zaken bevat, geeft het waarschijnlijk eerder een apocalyptisch visioen van de hel op aarde weer dan de eigenlijke hel als dusdanig. De gehele triptiek geeft een pessimistische geschiedenis van de mensheid weer, gaande van de Schepping van de Wereld op de buitenluiken en de Schepping van de Mens en de Zondeval op het linkerbinnenpaneel en middenpaneel tot het rechterbinnenpaneel dat de gevolgen van de Zondeval toont in de vorm van een allegorie op de trieste toestand van de maatschappij in Bosch’ eigen tijd. De Tuin was blijkbaar niet bedoeld als een traditioneel religieus schilderij ondanks de (gedeeltelijk) bijbelse materie en ondanks de triptiekvorm, maar waarschijnlijk als een stimulans om de kijker te doen nadenken over de aard, de geschiedenis en het lot van de mensheid.
Bij dit alles zou het volgende een pertinente vraag kunnen zijn: als het middenpaneel in Eden speelt en de Zondeval weergeeft, waar komen dan de zwarte mannen en vrouwen vandaan?
[explicit 6 april 2017]
