De Bruyn 2001d
“De betekenis van de gebroken kruik op Jheronimus Bosch’ Sint-Christoffel-paneel te Rotterdam” (Eric De Bruyn) 2001
[in: Desipientia – zin & waan. Kunsthistorisch tijdschrift, jg. 8, nr. 2 (september 2001), pp. 4-9]
In het Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam bevindt zich een Bosch-paneel met de reus Sint-Christoffel die het Christus-kind op zijn schouders draagt. Ofschoon het hoofdonderwerp gemakkelijk te herkennen is, zijn een aantal van de nevenmotieven moeilijker te begrijpen. Dit artikel concentreert zich op de vreemde kale boom rechts van de heilige en tracht aan te tonen dat Bax in 1948 gelijk had toen hij schreef dat de boom, met daarin de boomhut van Christoffel, door de duivel veranderd is in een bordeel om de heilige te kwellen.
Bosch heeft een aantal elementen uit de legende van Christoffel genomen (zoals de kluizenaar en de boomhut) maar hij heeft ze aangepast om zo het werk van de duivel te visualiseren. De gebroken kruik is hiervan eveneens een duidelijk voorbeeld. In een veertiende-eeuws Duits gedicht over Christoffel lezen we dat een kluizenaar op de vlucht sloeg toen hij de reus zag en daardoor liet hij de kruik vallen waarmee hij water was gaan halen. Waarom Bosch de diabolische boom uitrustte met een gebroken kruik, wordt duidelijk wanneer we de Middelnederlandse literatuur erbij betrekken. In de eerste plaats kon een breekbare kruik in teksten rond 1500 gebruikt worden als een metafoor voor de zondigheid en vergankelijkheid van de mens. Verder had dit motief ook een pejoratieve erotische connotatie: een ghebroken potken (gebroken kruikje) kon verwijzen naar een ongehuwd meisje dat haar maagdelijkheid verloren had, naar een losbandige vrouw of naar een prostituee. Ander motieven op het Rotterdamse paneel, zoals het duivenhok, de kip aan het spit en de lantaarn, kunnen eveneens met prostitutie in verband worden gebracht.
Dit alles maakt het zeer aannemelijk dat de boomhut bedoeld is als een allegorische verwijzing naar prostitutie. Maar wat is het verband tussen Sint-Christoffel en prostitutie? In één van de episodes uit de legende van Christoffel wordt de heilige gefolterd en opgesloten in een kerker met twee prostituees die hem moeten verleiden. Tevergeefs natuurlijk, en Christoffel is zelfs in staat de twee meisjes te bekeren. In een andere (Duitse) versie van de legende is het de duivel zelf die Christoffel probeert te verleiden in de gedaante van een aantrekkelijke prostituee. In de late middeleeuwen werd Sint-Christoffel beschouwd als een exemplarische persoon die wars was van alle aardse ijdelheden. Hij kon met succes aanroepen worden als beschermer tegen de kuiperijen van de duivel.
[explicit 27 augustus 2012]
