De Bruyn 2016a
“Texts and Images: The Sources for Bosch’s Art” (Eric De Bruyn) 2016
[in: Pilar Silva Maroto (red.), Bosch – The 5th Centenary Exhibition. Tentoonstellingscatalogus (Madrid, Museo Nacional del Prado, 31 mei-11 september 2016), Museo Nacional del Prado, Madrid, 2016, pp. 72-89]
[Spaanse versie: Eric De Bruyn, “Textos e imágines: las fuentes del arte del Bosco”, in: Pilar Silva Maroto (red)., el Bosco – La exposición del V centenario. Tentoonstellingscatalogus (Madrid, Museo Nacional del Prado, 31 mei-11 september 2016), Museo Nacional del Prado, Madrid, 2016, pp. 72-89]
De inhoud van Bosch’ oeuvre is vrij gemakkelijk te herkennen als religieus-moraliserend en satirisch, maar de symbolische vorm die hij aan zijn boodschap gaf, stelt ons vaak voor (interpretatie)problemen, een gevolg van de cultuurhistorische kloof van 500 jaar die ons van zijn werk scheidt. Bovendien is het bijna ondoenbaar Bosch te betrappen op het letterlijk overnemen van beelden of tekstpassages: blijkbaar was hij een te creatieve kunstenaar om zonder meer te kopiëren wat anderen verzonnen hadden, zijn verbeelding paste de dingen steeds aan naar eigen behoefte. Wel zijn er in de laatmiddeleeuwse beelding en literatuur vaak parallellen en verwantschappen aan te treffen met wat Bosch schilderde. Wat de beelding betreft, zijn die verwantschappen het vaakst terug te vinden in de randversieringen van miniaturen, in de houten en stenen sculpturen van kerken, in prenten en in het werk van Duitse kunstenaars. Literaire bronnen die Bosch beïnvloed hebben, zijn – naast de Bijbel – onder meer stichtelijk-religieuze teksten, de werken van de vroeg-humanisten en de gedichten en toneelstukken van de rederijkers. Het Visioen van Tondalus werd in het verleden het meest met Bosch in verband gebracht, maar letterlijke ontleningen zijn ook hier niet te traceren.
Bosch’ symboliek maakt vaak gebruik van topische motieven, met andere woorden van onderwerpen en symbolen die we ook elders in de late Middeleeuwen regelmatig aantreffen. In deze gevallen is het niet nodig één bepaalde bron aan te duiden die Bosch kan beïnvloed hebben, maar dient men zich zo volledig mogelijk vertrouwd te maken met de cultuurhistorische context waarin Bosch’ werken tot stand kwamen (in casu: de cultuur van de Nederlanden rond 1500). Dit geldt onder meer ook voor de erotische symboliek die zo duidelijk aanwezig is in de Tuin der Lusten-triptiek. Een desideratum voor toekomstig onderzoek vormt de studie van Latijnse teksten die in de Nederlanden tot stand kwamen of bekend waren, maar ook de apocriefen van de Bijbel, Joodse legenden en tradities, de erotische beeldspraak in Middelnederlandse (en anderstalige) teksten en de literatuur van de Moderne Devotie verdienen nadere aandacht. Omdat Bosch niet alleen geïnspireerd werd door iconografische en literaire bronnen, maar ook door de hele wereld rondom hem en zelfs door de wereld in zijn eigen hoofd (zijn verbeelding, zijn dromen), moet men de werken van Bosch bekijken met de ogen en de algemene kennis van een laatmiddeleeuwer: een benadering die voor één (moderne) persoon zeer veeleisend is en in feite niet zonder een interdisciplinaire aanpak kan.
Nieuw in deze bijdrage is de interpretatie van het ‘bidgebaar’ van de op zijn hoofd in het water staande man op het middenpaneel van de Tuin der Lusten en de aandacht die besteed wordt aan verwantschappen tussen Bosch en de Malleus Maleficarum.
[explicit 13 juni 2016]
