De Bruyn 2023b
“Op verkenning in de Tuin der Lusten 9 – Het Aards Paradijs als wachtkamer?” (Eric De Bruyn) 2023
[in: Bossche Kringen, jg. 10, nr. 2 (mei 2023), pp. 59-62]
De landschappen op het linkerbinnenluik en op het middenpaneel van Bosch’ Tuin der Lusten-drieluik vertonen een aantal visuele parallellen, ofschoon we het landschap op het middenpaneel bekijken vanuit een breder vogelperspectief dan het geval is op het linkerluik. Deze visuele parallellen doen vermoeden dat het landschap op het middenpaneel een latere fase is van het landschap op het linkerluik, wat sommige auteurs in het verleden ertoe geleid heeft te veronderstellen dat we op het middenpaneel het Aards Paradijs zien in de toestand van vóór de Zondeval. Dit is een positieve interpretatie die te weinig rekening houdt met een aantal naar zondigheid verwijzende elementen op het middenpaneel en met het rechterluik (een Hel).
Relevanter zou de middeleeuwse idee kunnen zijn dat het Aards Paradijs na de Zondeval fungeerde als eindfase van het Vagevuur en als wachtkamer vóór de Hemel. Deze idee werd door de kerkelijke autoreiten bestreden, maar deed in de vijftiende en zestiende eeuw toch nog steeds opgeld, zowel in de beeldenden kunsten (Bouts, Bosch en zijn navolgers, nog andere kunstenaars) als in de literatuur (Dante’s Divina Commedia bijvoorbeeld). Een aantal motieven uit de middeleeuwse beschrijvingen van dit Aards Paradijs lijken terug te keren op Bosch’ middenpaneel (onder meer reusachtige vruchten en bouwsels die zich aanpassen aan de fantasie van de toeschouwer). Alle visuele en literaire bronnen bevestigen echter dat in het Aards Paradijs als wachtkamer engelen de zielen begeleiden, en op het middenpaneel van de Tuin zien we geen engelen. Bovendien spreekt de aanwezigheid van Adam en Eva (rechterbenedenhoek) en van zwarte mannen en vrouwen eveneens tégen een interpretatie van het middenpaneel als Aards Paradijs en als voorportaal van de Hemel na de Zondeval.
Waarom blijkt Bosch’ grote lusthof dan verwant aan de literaire Aards Paradijs-beschrijvingen en waarom sluiten linkerluik en middenpaneel dan zo nauw bij elkaar aan? De tiende (en laatste) aflevering van deze minir-reeks over de Tuin zal daarop een antwoord proberen te formuleren…
[explicit 29 mei 2023]
