Falkenburg 1985
Joachim Patinir: het landschap als beeld van de levenspelgrimage (Reindert Leonard Falkenburg) 1985
[Academisch proefschrift Universiteit van Amsterdam, Nijmegen, 1985, 297 blz.]
[Engelse vertaling: R.L. Falkenburg, Joachim Patinir – Landscape as an image of the Pilgrimage of Life. OCULI: Studies in the Arts of the Low Countries – vol. 2, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam-Philadelphia, 1988, vii + 226 blz.]
Inleiding
De ‘zwervers’ van Bosch in Madrid en Rotterdam zouden zoals bekend het thema van de levenspelgrimage uitbeelden (Tolnay, Raupp). De stelling van Falkenburg is nu: Bosch ligt aan de basis van een traditie (namelijk de uitbeelding van een levenspelgrimage waarbij het landschap een belangrijke rol speelt) die van de vroege zestiende tot de zeventiende eeuw gaat. Falkenburg wil onderzoeken of de landschappen bij Patinir (onder invloed van Bosch) ook het thema van de levensreis, de levenspelgrimage uitbeelden [p. 2]. De vroegere literatuur over Patinir (Goethe reeds, maar vooral Koch, en ook latere auteurs) beschouwde het landschap bij Patinir als autonoom [p. 12]. Falkenburg wil aantonen dat de Patinir-landschappen niet louter esthetisch bedoeld zijn, maar diep wortelen in het religieuze en zedelijke gedachtegoed van de late middeleeuwen en aansluiten bij de laatmiddeleeuwse devotiekunst [pp. 12-13]. Hij zal het landschap bestuderen in vier Patinir-schilderijen: Rust op de Vlucht naar Egypte (Madrid), Charon (Madrid), Hieronymus (Madrid) en Hieronymus (Parijs). Deze vier schilderijen dienen beschouwd als ‘meditatievoorstellingen van de levenspelgrimage’ [p. 13].
Deel I : Het figurale element in Patinirs landschappen en de beeldtradities van het laat-middeleeuwse ‘Andachtsbild’
Falkenburgs programma in dit deel: de antecedenten van het compositietype ‘Andachtsbild met nevenscènes’ in de vijftiende-eeuwse Zuid-Nederlandse schilderkunst traceren, de functie van nevenscènes binnen dit type in het algemeen bepalen, de functie van nevenscènes binnen schilderijen met de Rust op de Vlucht naar Egypte als thema nader bepalen [p. 44].
De reisbenodigdheden in voorstellingen van de Rust op de Vlucht naar Egypte verwijzen metaforisch naar Christus’ levenspelgrimage. Dit motief vinden we ook in devotiegeschriften van de Vita Christi-traditie. Deze schilderijen zetten de toeschouwer zo onder meer aan tot navolging van Christus’ levenspelgrimage [p. 72]. Patinirs landschappen zijn afgeleid van het compositietype ‘Andachtsbild met nevenscènes’, en wel op drie manieren:
Deel II : Het landschap als allegorie van de levenspelgrimage
Falkenburgs programma in dit deel: aantonen dat de landschappen van de vier hogergenoemde Patinir-schilderijen allegorieën van de levenspelgrimage zijn [p. 82]. Volgens sommigen is op Bosch’ achtergrondlandschappen de term Weltlandschaft van toepassing: het achtergrondlandschap als beeld van de zondige wereld [pp. 91-96]. Als dit zo is bij Bosch, zou dit ook zo kunnen zijn bij Patinir [p. 96]. Uit afzonderlijke details van de achtergrondlandschappen bij Patinir is moeilijk op te maken of zij als symbolen van de zondige wereld dienen begrepen te worden [p. 99]. Uit vergelijking met contemporaine werken zou naar verluidt toch genoeg circumstantial evidence te halen zijn om te concluderen dat bij Patinir het achtergrondlandschap in zijn geheel, maar vooral het gecultiveerde gedeelte ervan, de zondige wereld symboliseert [pp. 101-102].
Patinirs Charon zou het bivium (de keuze tussen het goede en het slechte pad) uitbeelden [p. 114]. Patinir was vertrouwd met de complexe metaforiek rond het bivium en de daarin besloten landschapssymboliek [p. 117]. Falkenburg gaat dan verder de andere landschappen bij Patinir analyseren, en passeert daarvoor eerst langs Bosch.
In de Zuid-Nederlandse schilderkunst rond 1500 komt het thema ‘levenspelgrimage’ als hoofdonderwerp van een voorstelling behalve bij Patinir alleen bij Bosch voor: op de buitenluiken van de Hooiwagen-triptiek en op de Rotterdamse Marskramer-tondo. Falkenburg noemt de hoofdpersonages van deze voorstellingen ‘Zwervers’. Er bestaan reeds een tiental interpretaties over de Rotterdamse Zwerver, maar er is nog geen eensgezinsheid over de precieze betekenis van deze voorstelling [p. 124]. Een aantal van deze duidingen hebben echter wel een gemeenschappelijke noemer: de hoofdpersoon zou een levenspelgrim zijn (homo viator peregrinans). Dit werd het meest overtuigend aangetoond door Zupnick en Gibson [pp. 124-125]. De zwerver, de homo viator, lijkt zich te hebben afgewend van het kwade levenspad, maar hij staat nog bloot aan zondige bekoringen waarvoor hij misschien zal vallen. Op de buitenluiken van de Hooiwagen is het pad smal. De ‘eksters’ (lees: kraaien) en het paardenkadaver hebben zondige connotaties. Het wankele bruggetje verwijst naar beproevingen en verlokkingen. De rest van het landschap staat voor de zondige wereld (reiziger beroofd, musicerende en dansende schaapherders, terechtstelling). Misschien is er hier een tegenstelling tussen het landschap (= de zondige wereld) en de moeilijke levensweg van de viator.
De Rotterdamse tondo bevat dezelfde thematiek. De kleding van de zwerver verwijst naar armoe en de neiging tot zonde. Volgens Tuttle zou de zwerver arm geworden zijn door bordeelbezoek, dus: geen vrijwillige armoede. Deze zwerver kan volgens Falkenburg echter toch nog een levenspelgrim zijn: een pelgrimage sluit bekoringen en het daarvoor bezwijken niet uit. De koe en de ekster zijn waarschijnlijk pejoratief te duiden. Er is een op Augustinus teruggaande tegenstelling uitgedrukt tussen de zondige wereld, de civitas terrena (het landschap van de herberg tot de geradbraakte in de verte), en het moeilijke pad van de viator [pp. 125-126].
Rond 1500 kwam zowel in de literatuur als in de beeldende kunst (met name bij Bosch) een versmelting voor van de metaforen rond de levenspelgrimage en rond het bivium [pp. 128 / 152]. Falkenburg wil vervolgens aantonen dat dit ook zo is bij Patinir. Het woeste berglandschap in Patinirs Hieronymus (Parijs) zou verwijzen naar Hieronymus die exemplarisch de moeilijke levensweg kiest. De wildernis met daarin de heilige sluit namelijk harmonisch aan bij het berglandschap (= het moeilijke pad van de levenspelgrim), terwijl de bewoonde, gecultiveerde streek (civitas terrena) staat voor de zondige wereld [pp. 128-130].
Op Patinirs Hieronymus in Madrid zien we op de achtergrond de zondige wereld. Er zijn details in het landschap die dit bevestigen (zij het niet echt in het oog lopend) [p. 132]. We zien hier dezelfde tegenstelling als in Parijs: enerzijds een rotsgebergte (= de moeilijke, goede weg), anderzijds een laag landschap (= de gemakkelijke, zondige weg) [p. 133]. De rotspoort en het bergplateau vormen de nauwe toegang tot de moeilijke, goede levensweg. De leeuw die van een doorn bevrijd wordt, vormt een appèl tot het uittrekken van de ‘doorn van de zonde’. De rest van het landschap is de zondige wereld. De duistere wolken verwijzen naar de dreigende ondergang van de zondige wereld [p. 135]. Vooraan rechts lopen een blinde en een knaap in de richting van een loopbruggetje: dit zijn valse pelgrims (volgens Jones Hellerstedt: zij gaan wég van het klooster). De smalle brug is een beproeving die zij zullen moeten doorstaan, om getest te worden [pp. 136-137].
De versmelting van levenspelgrimage en bivium komt bij Patinir dus voor in zijn Charon (Madrid) en in zijn Hieronymus-voorstellingen (Parijs, Madrid). Is dit ook zo in de Rust op de Vlucht naar Egypte (Madrid)? Falkenburg zal eerst de details op de voorgrond, en dan het achtergrondlandschap bespreken [p. 137]. In een laatmiddeleeuwse tekst wordt de Vlucht naar Egypte vergeleken met de levenspelgrimage van Christus. Dit is dus wellicht ook het geval bij Patinir. Zijn er in het landschap metaforen die hiermee verband houden? We treffen dezelfde soort motieven aan als in Patinirs Hieronymus-landschappen. Het landschap van de Vlucht zou dus ook de zondige wereld kunnen voorstellen [p. 140]. Andere details die naar zondigheid verwijzen zijn: een kakker, een zeug met biggen, een duiventil, een zwijn in een hok, bijenkorven, een boogschutter die op vogels schiet (= de duivel die op zielen jaagt), een Romaans gebouw met byzantijns-oosterse trekken (= de ongelovigen) en een eigentijds-inheems gothisch gebouw (= de christenen) (volgens Panofsky) [pp. 141-144]. Daarnaast zien we ook hier weer het bivium: enerzijds een cultuurlandschap, anderzijds een woest berglandschap [pp. 144-145]. De burcht in de bergen kan verwijzen naar de hemel [p. 145]. Het burchtcomplex aan de voet van de berg kan verwijzen naar de verzoekingen van de pelgrim [p. 146].
Conclusie en slothypothese
De figuren van deze vier Patinir-schilderijen wijzen erop dat het gaat om Andachtsbilden met nevenscènes, en dus om meditatievoorstellingen. In de landschappen bepalen de motieven ‘levenspelgrimage’ en ‘bivium’ alles, tot in de details (de wilde natuur staat daarbij voor de goede weg, en de bewoonde wereld voor de zondige weg). Deze vier Patinir-landschappen vormen dus meditatievoorstellingen rond de levenspelgrimage [p. 148]. Dit is ook zo in andere landschappen van Patinir, onder meer in de Christoffel (Madrid). Verder laat Falkenburg dit op Bosch geïnspireerde schilderij onbesproken, wegens niet begrepen [p. 149].
Patinir sluit thematisch aan bij traditionele voorstellingstypen maar werkt de symboliek van het landschap verder uit [pp. 151-152]. Interessant zou zijn te weten voor wie Patinir schilderde. We kennen slechts één koper: de Augsburgse koopman Lucas Rem [p. 152]. Patinir stond aan het begin van een traditie die verder ging met onder meer Herri met de Bles [pp. 154-158].
Een minpuntje van dit proefschrift is dat op een cruciaal moment van het betoog (namelijk de bespreking van Bosch’ ‘Zwerver’-figuren) wat te veel gesteund wordt op de secundaire (Bosch-)literatuur, en te weinig op primaire, laatmiddeleeuwse teksten. Dit bezwaar geldt ook meer dan eens wanneer Falkenburg bepaalde symbolische onderdelen van Patinirs schilderijen bespreekt. Ondanks enkele zwaardere en lichtere kijkfoutjes (de ‘zwervers’ zijn in feite marskramers, de eksters op de buitenluiken van de Hooiwagen zijn kraaien), maakt Falkenburgs bespreking van Bosch’ Marskramer-voorstellingen nochtans een goede indruk. De thema’s van de levenspelgrimage en van het bivium spelen op deze panelen zeker een belangrijke rol. Een handzame samenvatting van dit proefschrift werd door de auteur zelf gegeven in: R.L. Falkenburg, “Iconographical connections between Antwerp landscapes, market scenes and kitchen pieces, 1500-1580”, in: Oud Holland, jg. 102 (1988), nr. 2, pp. 114-126 [meer bepaald pp. 115-118].
Recensies
[explicit]
