Fraenger 1950a
Die Hochzeit zu Kana: Ein Dokument semitischer Gnosis (Wilhelm Fraenger) 1950
[Gebr. Mann, Berlijn, 1950, 128 blz. + 30 ill.]
[Heruitgegeven in: Wilhelm Fraenger, Hieronymus Bosch. Prisma-Verlag, Gütersloh, 1975, pp. 145-225]
[Ook vermeld in Gibson 1983: 55 (D58)]
In dit boek weet Fraenger uit een aantal Bosch-schilderijen verregaande biografische details af te leiden omtrent de Hoogmeester van de Vrije Geest-sekte (vergelijk Fraenger 1947 en Fraenger 1948), in wie hij Bosch’ opdrachtgever meent ontdekt te hebben.
Uit de medaillons op de achterkant van de zogenaamde Zondvloed-panelen (Rotterdam) concludeert hij dat de Hoogmeester in zijn jeugd in een demonisch milieu verstrikt raakte: hij had omgang met een joods-ketterse sekte (waarvan het gedachtegoed terugging tot Egyptische of Syrische cultussen) en huwde een meisje uit deze sekte. Op de Bruiloft te Kana (Rotterdam) wordt dit huwelijk uitgebeeld en aangezien het paneel pas later werd geschilderd (toen de Hoogmeester zich reeds van de sekte had afgekeerd), worden de joden er in een ongunstig daglicht gesteld. De tekening Nieuwsgierigen en farizeeërs bij een Kruisdraging (New York) stelt volgens Fraenger een fragment voor van de door Van Mander in zijn Schilder-boeck vermelde Twistgesprek tussen monniken en ketters-schildering. De tekening zou het linkergedeelte van het schilderij weergeven, de farizeeërs zouden de leden van de joods-ketterse sekte zijn en onder hen zou zich de Hoogmeester bevinden die tot inkeer is gekomen en zich van de sekte wil losrukken.
Uit De Goochelaar (St.-Germain-en-Laye), De Keisnijding (Madrid) en de Amsterdamse versie van De Keisnijding kan Fraenger de reden afleiden waarom de Hoogmeester zich afkeerde van de joodse sekte: hij zou er zich aan rituele castratie hebben moeten blootstellen. Naar aanleiding van één van de versies van Jezus onder de Schriftgeleerden concludeert hij dat de achternaam van de bruid van de Hoogmeester ‘Vos’ moet geweest zijn (de vlinder die onderaan op het paneel staat, is namelijk een Grossen Fuchs), waarna hij terugkeert naar de Rotterdamse Zondvloed-panelen.
Op het zogenaamde Hel-luik van deze panelen worden naar verluidt de bijbelse Nephilim uitgebeeld, maar Bosch bedoelde er de leden van de joodse sekte mee. De dode moeder met kind op het Zondvloed-luik (volgens Fraenger: het Ararat-luik) stellen vrouw en kind van de Hoogmeester voor. In een gewelddadig treffen met de joodse sekte (uitgebeeld op één van de medaillons op de achterkant) zijn zij omgekomen. Hun grafheuvel is te zien op het vierde medaillon (met Jezus en de twee schipbreukelingen). De drakenburcht op de Rotterdamse Sint-Christoffel is eigenlijk het huis waar de Hoogmeester in contact kwam met de joodse sekte en de Keulse Aanbidding van het Kind is het laatste schilderij dat de Hoogmeester (als een soort grafschrift) bij Bosch bestelde: de H. Familie is in werkelijkheid het gezin van de Hoogmeester (waarvan vrouw en kind op het moment van de bestelling en uitvoering dus al lang overleden waren). Naast dit alles komen ook nog een aantal tekeningen van Bosch en Bruegel aan bod (Het veld heeft ogen, De heks van Mallegem, De H. Jacobus en de magiër Hermogenes).
Uit dit boek wordt duidelijk dat Fraenger op het gebied van gnostisch en ketters gedachtegoed uit de oudheid en de middeleeuwen een belezen man was, maar zoals Bax in zijn Kritiek op Fraenger schreef: ‘Men ziet, het wordt steeds doller’. Het gedetailleerd becommentariëren van alle foutieve beschrijvingen en fantaisistische interpretaties van Bosch’ creaties door Fraenger is zo’n ontmoedigende (en in feite ook weinig zinvolle) bezigheid dat wij hier graag nogmaals verwijzen naar Bax’ kritiek in Bax 1956: 151-173. Bax schreef deze kritiek trouwens op een tijdstip dat Fraengers theorieën nog door velen ernstig werden genomen en er dus dringend behoefte was aan enig gedegen weerwerk.
[explicit]
