Karlowska-Kamzowa 1992
“Painted and Graphic Decorations of Prayer-books and the Works of Hieronymus Bosch” (Alicja Karlowska-Kamzowa) 1992
[in: Polish Art Studies, vol. XIII (1992), pp. 17-29]
Bosch werd geïnspireerd door de randversieringen in verluchte getijdenboeken en gedrukte gebedenboeken. Deze worden gekenmerkt door een ‘onderdompeling’ van religieuze taferelen in weergaven van de alledaagse werkelijkheid en door een morele dubbelzinnigheid. Sommige van Bosch’ voorheen in de schilderkunst onbekende motieven en zelfs hun uitwerking konden aangetroffen worden in deze geschilderde en grafische randversieringen. Afgezien van de eigentijdse literaire bronnen van Bosch’ onderwerpen, die voor hem het vertrekpunt vormden, zou ook meer aandacht moeten besteed worden aan deze andere bron van zijn artistieke inspiratie: de randversieringen van handgeschreven en zelfs gedrukte getijdenboeken en gebedenboeken, en dan vooral degene die tot stand kwamen in het Boergondisch-Vlaamse en Noord-Nederlandse milieu van de vijftiende eeuw. Deze overeenkomsten beperken zich overigens niet tot drolerie-motieven of zuiver formele kwesties, maar betreffen ook meer diepgaande aangelegenheden: de houding van de mens tegenover God en zijn verantwoordelijkheid voor het kwade.
Meer dan waarschijnlijk heeft Karlowska-Kamzowa gelijk wanneer zij wijst op overeenkomsten tussen Bosch en de randversieringen in getijdenboeken en gebedenboeken. Ook andere auteurs hebben hier reeds op gewezen. Het is echter jammer dat de zeldzame concrete voorbeelden die déze auteur geeft, niet erg overtuigend zijn.
Het enige wel overtuigende voorbeeld geeft zij wanneer zij schrijft over het kleine duiveltje in de rechterbenedenhoek van de Berlijnse Sint-Jan op Patmos: ‘Ook in dit schilderij werd Bosch geïnspireerd door illustraties in gebedenboeken. In deze laatste werd Sint-Jan op Patmos meestal getoond bij het begin van de tekst van zijn Evangelie. Soms werd de duivel afgebeeld terwijl hij de inktpot probeerde te stelen’.
Daar staat dan weer tegenover dat dit ‘inktpot’-motief niet alleen kan aangetroffen worden in verluchte handschriften, maar ook in laatmiddeleeuwse schilderijen als dusdanig. Blijkbaar ging het hier om een picturale topos. Vermeld moet ook nog worden dat de stijl waarin dit artikel is geschreven, niet altijd even helder is, wat misschien te wijten is aan de soms zwakke vertaling (vanuit het Pools naar het Engels).
[explicit 21 mei 2016]
