Van Waadenoijen 2003
“The Lisbon Triptych by Jeroen Bosch: an annotation” (Jeanne van Waadenoijen) 2003
[in: Hélène Verougstraete en Roger Van Schoute (red.), Le dessin sous-jacent et la technologie dans la peinture. Colloque XIV 13-15 septembre 2001 Bruges-Rotterdam. Jérôme Bosch et son entourage et autres études. Uitgeverij Peeters, Leuven-Parijs-Dudley (Ma), 2003, pp. 16-21]
In het verleden stelde Fraenger vast dat op de Antonius-triptiek (Lissabon) het hoofd van Antonius op het middenpaneel zich in het exacte centrum van de compositie bevindt en Marijnissen concludeerde hieruit dat het gelaat van de heilige het spirituele middelpunt van het drieluik vormt: Bosch wilde de standvastigheid van Antonius tegenover de diabolische verzoekingen beklemtonen. Naar verluidt is deze interpretatie correct, maar onvolledig.
Een restauratie van de triptiek in 1969-72 toonde aan dat het centrale gedeelte van het middenpaneel bij de uitwerking qua compositie drastisch gewijzigd werd ten voordele van de lijn Antonius – Christus – kruisbeeld, die nu sterke nadruk krijgt. Bosch’ opdrachtgever wilde blijkbaar Christus’ verschijning aan de heilige sterk in de verf gezet zien. Waarom? Van Waadenoijen citeert uit een ‘zeer oud handschrift’ het rituele gebed dat werd uitgesproken wanneer iemand werd opgenomen in de Orde der Antonianen: daarin wordt God, die de H. Antonius bijstond in zijn nood, gesmeekt om ook de Antonianen omwille van de verdiensten van de H. Antonius te beschermen tegen zonden, hel en vagevuur.
Volgens Van Waadenoijen wilde Bosch niet louter het leven van de H. Antonius uitbeelden, maar lag het in zijn bedoeling het geciteerde gebed van de Antonianen weer te geven. De heilige wordt voorgesteld als de persoon die met succes vocht tegen de duivel en de wereldse verzoekingen, waardoor hij dé heilige werd die bescherming kon bieden tegen de duivel en als voorspreker bij God kon fungeren. Hieruit volgt dat de opdrachtgever een rijk lid van een broederschap van de H. Antonius moet geweest zijn en dat het drieluik hoogstwaarschijnlijk bedoeld was voor meditatie en gebed in een privékapel.
Ofschoon Bosch vaak wordt beschreven als een pessimist die niets dan duivels en het kwaad schilderde, is de boodschap van dit drieluik verre van pessimistisch: de heilige weerstaat succesvol de duivel, met de hulp van Christus.
[explicit]
