Dequeker e.a. 2001
“De processie van kreupelen naar Jeroen Bosch (ca. 1450-1516): een historische analyse” (J. Dequeker, G. Fabry en L. Vanopdenbosch) 2001
[in: Millennium, jg. 15 (2001), nr. 2, pp. 140-153.]
Gebaseerd op voorbeelden van Bosch of in ieder geval in de stijl van Bosch, tekende één van diens navolgers omstreeks 1530-40 een schetsblad met 31 kreupele bedelaars (Wenen, Albertina, inv. 7798). In het midden van de zestiende eeuw verscheen hiervan in Antwerpen in de uitgeverij van Hieronymus Cock een prent (kopergravure). De auteurs van dit artikel zijn medische specialisten op het gebied van spier- en botaandoeningen (één reumatoloog, één orthopeed en één neuroloog), verbonden aan de Universitaire Ziekenhuizen van de K.U. Leuven, die voor elk van de 31 ‘patiënten’ in de tekening een diagnose voorstellen. Deze diagnoses bevestigen dat noch lepra, noch syfilis de voornaamste oorzaken van kreupelheid in de middeleeuwen waren. Een grote variëteit van ziekten en oorzaken die tot kreupelheid aanleiding geven, konden worden herkend, waarbij vooral amputaties van de onderste ledematen omwille van droog gangreen, veroorzaakt door moederkoornvergiftiging of door geïnfecteerde traumatische wonden, het meest prevalerend waren, naast aangeboren verlammingen en ontwikkelingsstoornissen.
Over moederkoornintoxicatie en het daarmee samenhangende Antoniusvuur leren we het volgende: Moederkoornvergiftiging was epidemisch in het middeleeuwse Europa en bleef dat tot 1816. Deze intoxicatie werd veroorzaakt door een schimmel, de fungus claviceps purpurea, die het broodmeel verontreinigde. Vooral de arme bevolking werd massaal getroffen door ergotisme en kreupelheid als gevolg. Bij deze vergiftiging treden er bloedvatspasmen op die onder andere aanleiding geven tot afsterven van weefsel (droog gangreen) van de uiteinden van de ledematen, vingers, tenen en onderbenen. De vaatspasmen gingen gepaard met hevige pijn, vaak St.-Antoniusvuur genoemd [pp. 149-150].
In vier van de eenendertig gevallen vermoeden de auteurs een bedelaar die kreupelheid nabootst. Onder meer het dragen van een vossenstaart zou een iconografisch signaal zijn in die richting. In de nar-bedelaar bovenaan links, één van deze vier simulanten, herkennen de auteurs de leider van de ‘processie’ van bedelaars (de bedelaars in de tekening en de prent herinneren de auteurs immers aan de processies van melaatsen die jaarlijks rondtrokken op de maandag en dinsdag na het feest van Driekoningen om geld in te zamelen voor het melaatsenhuis). Ook deze nar-bedelaar is voorzien van een vossenstaart en naar verluidt verwijst dit voorwerp in middeleeuwse tekeningen en schilderijen naar hypocrisie.
De datering van de tekening is overigens gebaseerd op Koreny/Pokorny 2001.
De diagnoses die hier gesteld worden, zijn voor de paleopathologie (ziekteleer van het verleden) natuurlijk interessant, maar voor de iconografie niet zo belangrijk (de iconograaf kan trouwens onmogelijk oordelen over de wetenschappelijke betrouwbaarheid van déze diagnoses, dat kunnen alleen vakgenoten van de drie auteurs). Dat de nar-bedelaar linksboven de leider zou zijn van de ‘processie van kreupelen’, is een beetje vergezocht: er is immers niet echt sprake van een processie, slechts van een schetsblad met plompweg naast, onder en boven elkaar gezette figuren. Opmerkelijk is wel dat de auteurs in vier van de eenendertig figuren simulanten zien. Uit het onderschrift bij de kopergrave van Hieronymus Cock blijkt duidelijk dat de afgebeelde bedelaars in een negatief daglicht worden gesteld. In dat verband is het dan echter weinig logisch dat sléchts vier van de eenendertig figuren als simulanten zouden afgebeeld worden…Dat lage aantal klopt niet met de boodschap die tekening en prent heten uit te dragen.
[explicit 8 december 2006]
