Limentani Virdis 2010
“The crucified female Saint in Venice” (Caterina Limentani Virdis) 2010
[in: Eric De Bruyn / Jos Koldeweij (red.), Jheronimus Bosch. His Sources. 2nd International Jheronimus Bosch Conference, May 22-25, 2007, Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, the Netherlands. Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch, 2010, pp. 232-242]
Het is zeer waarschijnlijk dat Bosch’ triptiek met een gekruisigde vrouwelijke heilige in 1521 in het bezit was van de Venetiaanse kardinaal Grimani, zoals kan afgeleid worden uit een eigentijdse vermelding van Marcantonio Michiel. De kardinaal kan de triptiek verworven hebben via de joodse uitgever en koopman Daniel van Bomberghen, die afkomstig was uit Antwerpen maar in Venetië woonde. Grimani’s lijfarts, Abraham de Balmes, was ook een jood. Grimani’s contacten met de joodse kringen in Venetië getuigen van religieuze breeddenkendheid en dit zou kunnen verklaren waarom hij in zijn verzameling zulk een ongewoon schilderij opnam als dat van de gekruisigde vrouwelijke heilige, een voorstelling die hij zelf waarschijnlijk niet eens begreep.
Het technisch onderzoek heeft op de zijpanelen de aanwezigheid van twee schenkers aangetoond. Omwille van hun kledij heeft men hen als Italianen beschouwd en de gekruisigde heilige werd geïnterpreteerd als de Italiaanse Sint-Julia. Anderen geloven echter dat het om Sint-Wilgefortis gaat. Wat de zijpanelen betreft, hebben recente studies gesuggereerd dat zij aangepast werden om een eenheid te vormen met het middenpaneel en dat zij een beetje ouder zijn dan dit middenpaneel.
Limentani Virdis concentreert zich dan op de interpretatie van de heilige als Wilgefortis, een naam die volgens haar een noordelijke verbastering is van het Latijnse Virgo Fortis (sterke maagd). Deze naam kan gerelateerd worden aan de idee van de Mulier Virilis (mannelijke vrouw), een term die gebruikt werd voor vrouwelijke martelaren en heilige vrouwen die hun seksualiteit afwezen. Bosch’ vrouwelijke heilige, die een mannelijke baard heeft, is zulk een Mulier Virilis. Als we deze interpretatie aanvaarden, worden talrijke iconografische aspecten van deze triptiek minder obscuur. De triptiek bevat ook verbanden met het toneel en vooral met passiespelen. De man aan de voet van het kruis is niet flauwgevallen, maar is dood (in zijn onmiddellijke buurt bevindt zich een put). Limentani Virdis identificeert deze man als de verloofde van de heilige en als Christus, omdat in één versie van Wilgefortis-legende de heilige zich wil verloven met Christus en daarom laat haar vader haar dezelfde marteldood ondergaan als haar goddelijke uitverkorene. De hele voorstelling van de triptiek zou kunnen verwijzen naar een (niet bewaard) mysteriespel rond de legende van Wilgefortis.
Het is ook mogelijk dat de Wilgefortis-legende het verhaal weerspiegelt van een andere als man vermomde vrouw, Pausin Johanna. Het thema van Wilgefortis werd verbonden met dat van de vrouwelijke paus en dit werd in pre-reformistische kringen aangewend om een religieuze polemiek te voeren: Bosch wilde een belangrijk eigentijds discussiepunt aankaarten en blijkbaar ging zijn interesse uit naar Christus.
De argumenten in deze bijdrage zijn niet altijd overtuigend, op zijn zachtst gezegd.
[explicit 29 juli 2012]
